عه‌لی‌ حه‌مه‌ساڵح  
      
لەنێو گەرمەی ناڕەزاییەكاندا، لەنێو دەنگە فراوانەكەی هاوڵاتییانی كوردستاندا بۆ چاكسازی و گۆڕانكاری ریشەیی، لەنێو ئەو بەڵێنە زۆرو زەوەندانەی كە دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان لە بارەی چاكسازییەوە دەیوت و دەیڵێتەوە، چاوەڕێ دەكرا حكومەت بودجەیەك رەوانەی پەرلەمان بكات، كە كەمترین كەموكورتی هەبێتو پڕ لە پلانو بێ پیلان بێت، ئەگەر بەراوردمان بكردایە بە بودجەی پارساڵ كەموكورتییەكان و بەهەدەردانی سامانی گشتیی تێیدا زۆر كەم بوایە، بەڵام بەداخەوە ئەم بودجەیەی كە لەبەردەستدایە و قسەی لەبارەوە دەكەین، كەموكورتییەكانی زۆر زیاترە لە بودجەی پارساڵو لەبری چاكسازی، زیادەڕەوییەكی زۆر دەبینرێت.

بودجەی هەرێمی كوردستان، یەكێكە لە خراپترین ئەو بودجانەی كە لە دونیادا هەیە، هۆكاری سەرەكی خراپی ئەو بودجەیەش لەوەدایە، كە هەرچەند زیادبێت ناتوانرێت وەك پێویست سود لەم زیادبونی بودجەیە وەربگیرێت و لە خزمەتی گشتییدا بەكاربهێنرێت، هۆكاری سەرەكی ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، هەرچەندە بودجەكە زیاد بكات، حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەم زیادبونە دەخاتە خزمەتی بودجەی بەكاربردنەوە و بەشی هەرە زۆری ئەم بودجەی بەكاربردنەی هەرێمی كوردستانیش بەهەدەردان و زیادەڕەوییەی كە لێرەدا بە وردیی ئەو بەهەدەردانو زیادەڕەوی و كەموكورتیانە دەخەینەڕو.
ئەگەر سەیری ئەم ژمارانە بكەین دەبینین بودجەی بەكاربردن لە ماوەی سێ ساڵدا بە ئەندازەیەكی زۆر مەترسیدار زیادی كردوە، بودجەی هەرێمی كوردستان لە (2009)دا (8ترلیۆنو 837 ملیار) دینار بوە.

(6 ترلیۆن و 553 ملیار) دیناری بۆ بواری بەكاربردن تەرخانكراوە، بودجەی هەرێمی كوردستان لە (2010)دا (11ترلیۆن و 432 ملیار) دینار بوە، (7 ترلیۆن و 889 ملیار) دیناری بۆ بەكاربردن بوە، بودجەی هەرێمی كوردستان لە (2011)دا (13 ترلیۆن و 940 ملیار) دینار بوەو لەم بڕەش (9 ترلیۆن و 790 ملیار) دینار بۆ خەرجی بەكاربردنە، ئەو پارەیەی هەرێمی كوردستان ئەمساڵ بۆ بودجەی بەكاربردن تەرخانی كردوە، هێندهی هەمو بودجەی وڵاتێكی وەك لوبنانە.

واتە تەنیا لە ماوەی ساڵێكدا (ترلیۆنێكو 891 ملیار) دینار بۆ بودجەی بەكاربردن زیادی كردوە، لە گەرمەی ناڕەزاییەكانی هاوڵاتییانی كوردستاندا حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بری ئەوەی پلانی هەبێت بودجەی بەكاربردن كەم بكاتەوە، (كە كەمكردنەوەكەی كارێكی ئاسان بو)، بەم شێوە مەترسیدارە زیادی كردوە، ئەگەر زیادبون بەم شێوە بەردەوام بێت، ئەوا لە پێنج ساڵی ئایندەدا بودجەی بەكاربردنی هەرێمی كوردستان دەبێتە (19 ترلیۆنو245 ملیار) دینار، كە ئەمەش گەورەترین كارەساتە بۆ هەرێمی كوردستان.

بەدیاریكردن و پەنجە خستنەسەر كەموكورتییەكان، دەتوانرێت ئەم بودجەی بەكاربردنە بە شێوەیەكی زۆر بەرچاو كەمبكرێتەوە و نەخشەیەكیش بۆ ساڵانی ئایندە دابنرێت تاوەكو خەڵكی هەرێمی كوردستان لە زیادبونی بودجەكەیان سودمەندی یەكەم بن، پێش ئەوەی بچینەسەر بودجەی وەبەرهێنان، سەرجەم خانەكانی بودجەی بەكاربردن دەخەینەڕو و كەموكورتییەكانی دیاری دەكەین.

بودجەی بەكاربردن، ئەو بەشەی بودجەیە كە زۆرترین پارەی بۆ خەرج دەكرێت، خەرجییەكانی بودجەی بەكاربردن تەنیا بۆ ئەمڕۆیە، نەك بۆ ئایندە بە پێچەوانەی بودجەی وەبەرهێنانەوە كە خەرجییەكانی بۆ ئایندەیە، بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتییەكان دەبێت بودجەی بەكاربردن تەنیا (35%)ی بودجە بێت، بەڵام لە بودجەی ئەمساڵدا (70.23%)، لە بنەڕەتدا حكومەتی هەرێم تەنیا بە خەرجكردنی ئەم (70.23%)ەوە ناوەستێ، بەڵكو بەشێكی زۆری بودجەی وەبەرهێنانیش بۆ ئەمساڵ كە (29.77%) دانراوە هەمو ناكاتە پرۆژە، چونكە ئەزمونی ساڵانی پێشوترمان لەبەردەستە كە چۆن پارەی پرۆژەكان دەخرایە خزمەتی بوجەی بەكاربردن و خەرجی ناپێویستەوە.

كاتێك ئێمە قسە لەسەر بەهەدەردانی بودجە دەكەین لە ئەمساڵدا بودجەی هەرێمی كوردستان بەرارود ناكەین بە وڵاتێكی پێشكەوتو، بەڵكو بودجەی هەرێمی كوردستان لە خاڵی یەكەمدا بەرارود دەكەین بە بودجەی دو ساڵی رابردوی هەرێمی كوردستان و لە خاڵی دوەمیشدا هەوڵی دەستنیشانكردنی ئەم كەموكورتییانە دەدەین كە لە بودجەی بەكاربردندا هەیە.

بودجەی بەكاربردن لە شەش خانەی سەرەكیی پێكدێت، كە موچە و بەخشین و باربو و سودی كۆمەڵایەتی و مەوجوداتی نادارایی‌ و خەرجی دیكەیە، لەم خشتەیەدا تەنیا لە فۆرمە گشتییەكەدا زیادبون و كەمبونی هەر شەش خانەكەی بودجەی بەكاربردن دەخەینەڕو، پاشانیش لە بەشەكانی دیكەی ئەم نوسینەدا یەك بە یەكی ئەو شەش خانەیە شیدەكەینەوە و دەست دەخەینەسەر ئەو خەرجییە ناپێویست و بەهەدەردانانەی كە هەیە و كە بەهەدەردانەكانیش زیاتر لە (سێ ترلیۆن) دینار دەبێت.

بودجەی هەرێمی كوردستان لە (2009)دا (8 ترلیۆن و 837 ملیۆن) دۆلار بوە. (6 ترلیۆن و 553 ملیار) دیناری بۆ بواری بەكاربردن تەرخانكراوە.

بودجەی هەرێمی كوردستان لە (2010)دا (11 ترلیۆن و 432 ملیار) دینار بوە. (7 ترلیۆن 889 ملیار) دیناری بۆ بەكاربردن بوە.
بودجەی هەرێمی كوردستان لە (2011)دا (13 ترلیۆن و 940 ملیار) دینار بوە. (9 ترلیۆن و 790 ملیار) دینار بۆ خەرجی بەكاربردن بوە.
لە ساڵی (2009)دا (3 ترلیۆن و 819 ملیار) دینار بۆ موچە تەرخانكراوە.
لە ساڵی (2010)دا (4 ترلیۆن و 602 ملیار) دینار بۆ موچە تەرخانكراوە.
لە ساڵی (2011)دا (6 ترلیۆن 190 ملیار) دینار بۆ موچە تەرخانكراوە.

 ئامرازو خزمەتگوزاری و چاككردنەوە
بۆ ئامرازو خزمەتگوزاری چاككردنەوە لە (2009)دا (980 ملیار) دینار تەرخانكراوە.
بۆ ئامرازو خزمەتگوزاری چاككردنەوە لە (2010)دا- (937 ملیار) دینار تەرخانكراوە.
بۆ ئامرازو خزمەتگوزاریی چاككردنەوە لە (2011)دا (یەك ترلیۆنو 698 ملیار) دینار بۆ باربو لە ساڵی (2009)دا (737 ملیار) دینار تەرخانكراوە، بۆ باربو لە ساڵی (2010)دا (384 ملیار) دینار تەرخانكراوە.
بەڵام تەنیا لە شەش مانگی یەكەمی پارساڵدا (512 ملیار) دینار بۆ باربو خەرجكراوە. بۆ باربو لە ساڵی (2011)دا (85 ملیار) دینار تەرخانكراوە.

بەخشین
 بۆ بەخشین لە (2009)دا (639 ملیار) دینار تەرخانكراوە.
بۆ بەخشین لە (2010)دا (371 ملیار) دینار تەرخانكراوە.
بۆ بەخشین لە (2011)دا (761 ملیار) دینار تەرخانكراوە.

سودی كۆمەڵایەتی
بۆ سودی كۆمەڵایەتی لە ساڵی (2009)دا(160 ملیار) دینار تەرخانكراوە.
بۆ سودی كۆمەڵایەتی لە ساڵی (2010)دا (187 ملیار) دینار تەرخانكراوە.
بۆ سودی كۆمەڵایەتی لە ساڵی (2011)دا (333 ملیار) دینار تەرخانكراوە.

خەرجی دیكە
بۆ خەرجی دیكە لە ساڵی (2009)دا (217 ملیار) دینار تەرخانكراوە.
بۆ خەرجی دیكە لە ساڵی (2010)دا (622 ملیار) دینار تەرخانكراوە.
بۆ خەرجی دیكە لە ساڵی (2011)دا (539 ملیار) دینار تەرخانكراوە.

مەوجوداتی نادارایی
بۆ مه‌وجوداتی نادارایی لە (2009)دا (127 ملیار) دینار تەرخانكراوە.
بۆ مەوجوداتی نادارایی لە (2010)دا (232 ملیار) دینار تەرخانكراوە.
 بۆ مەوجوداتی نادارایی لە (2011)دا (181 ملیار) دینار تەرخانكراوە.

ئەمساڵ؛ (ترلیۆنێكو 250 ملیار) دینار بەناوی موچەوە بەهەدەر دراوه
یەكێك لەو خانانەی لە بودجەی بەكاربردندایە و ساڵانە زۆرترین پارەی لە بودجەدا بۆ تەرخان دەكرێت، موچەی فەرمانبەرانە، هەروەك زۆرترین بەشی بودجە لە موچەی فەرمانبەراندایە، بە هەمان شێوەش زۆرترین زیادەڕەوی و كەموكورتی و گەندەڵی لە موچەی فەرمانبەراندایە.

بۆ بێدەنگكردنی هاوڵاتییان و وەڵامدانەوەی ئەوەی كە بۆچی پرۆژەی خزمەتگوزاری پێشكەش بە هاوڵاتییانی كوردستان ناكرێت؟ دەسەڵات وەڵامێكی هەیە ئەویش ئەوەیە، كە زۆرترین بەشی بودجە بۆ موچەیە و زۆر جار ئەمەش تێدەپەڕێنن و رێژەو ژمارەی هەڵدەدەن بۆ نمونە دەڵێن: (70%) بودجە بۆ موچە دەڕوات، ئایا ئەم رێژەو ژمارانەی دەسەڵات تاوەكو چەند دروستە؟

بەپێی ئەو بە دواداچونەی ئێمە كردومانە هیچ ساڵێك نییە (25%) زیاتری بودجە بۆ موچەخۆری فەرمی بێت، مەبەست لە موچەخۆری فەرمی دەرهێنانی هەمو ئەو گەندەڵییانەیە كە لە موچەدا هەیەو دەرهێنانی هەمو ئەو كەسانەیە لە لیستی موچە، كە بە نایاسایی و نائاسایی بەبێ ئەوەی فەرمانبەربن موچە وەردەگرن، هەوڵدەدەین چەند بەشێكی ئەم زنجیرە وتارەی كە تایبەتە بە بودجەی ئەمساڵ لەسەر موچەی فەرمانبەران بێت.

لە هەرێمی كوردستاندا بەهەدەردان و ناڕێكییەكی زۆر لە موچەی فەرمانبەراندا هەیەو بە رێكخستنەوەی و نەهێشتنی ناڕێكییەكان دەتوانرێت بڕێكی زۆری پارە بگەڕێنرێتەوە بۆ خەزێنەی گشتیی، ئەگەر سەیرێكی نەخشەی موچە بكەین لە سێ ساڵی رابردودا، ئەم ناڕێكییە بە ئاسانی هەست پێ دەكرێت.

لە ساڵی (2009)دا (3 ترلیۆن و 819 ملیار) دینار بۆ موچە تەرخانكراوە، بۆ (616 هەزار و 302) فەرمانبەر.
لە ساڵی (2010)دا (4 ترلیۆن و 602 ملیار) دینار بۆ موچە تەرخانكراوە بۆ (625 هەزارو849) فەرمانبەر.
لە ساڵی (2011دا)دا (6 ترلیۆن 190 ملیار) دینار بۆ موچە تەرخانكراوە، بۆ (650 هەزار و 849) فەرمانبەر.

لێرەدا دەبینین لەو كاتەوەی فەرمانبەر هەیە لە هەرێمی كوردستان تاوەكو ساڵی (2009) بڕی (3 ترلیۆن و 819 ملیار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەران تەرخانكراوە، بەڵام لە ماوەی دو ساڵدا، واتە (2010و 2011) ئەم پارە نزیكەی دو ئەوەندە زیادی كردوە، ئایا كام لۆجیكی ئابوریی رێگە بەوە دەدات ئەو پارەیه‌ی بە دەیان ساڵ بۆ موچەی فەرمانبەران تەرخانكراوە و ژمارەی موچەخۆریش لەو دەیان ساڵەدا گەشتبێتە (600) هەزار فەرمانبەر (3 ترلیۆن و 819 ملیار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەران تەرخانكرابێت و بە دو ساڵیش بە ئەندازەی ئەو دەیان ساڵەو بۆ (35 هەزار) فەرمانبەر (2 ترلیۆنو 371 ملیار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەران زیادبوبێت؟

ئەمە جگە لەوەی كە ئێمە دەزانین كە پێش ساڵی (2009) بە هەزاران فەرمانبەر لە دۆخی شەڕی ناوخۆ و ململانێدا بە ناسایایی دامەزراون، بەڵام پار ساڵ و ئێستا وەك دۆخی «ریفۆرم»و «چاكسازی» ناویان بردوە، بەڵام دەبینین ئەو پارەیه‌ی بۆ موچەی فەرمانبەران تەرخانكراوە، بە شێوەیەكی سەیر زیادی كردوە؟

بەو هەمو موچە نایاساییە زۆرەی كە لە وەزیرو بریكاری وەزیرو راوێژكار و بەڕێوەبەری گشتیی و هەزاران كادری حیزبیش كە وەك فەرمانبەر ئەژمار كراون، لە ساڵی رابردودا (40%)ی بودجەی گشتی بۆ موچەی فەرمانبەران خەرجكراوە و بەدەرهێنانی ئەم موچە نایاساییانە و هەندێك دەرماڵەی گوماناویی‌ كە دواتر باسی دەكەین رێژەی موچە لە بودجەدا دەگەیشتە (25%)ی بودجەی گشتی.

ئەمساڵ بودجەی هەرێمی كوردستان بە بڕی (2 ترلیۆنو 508 ملیار) دینار زیاترە لە پار، لە رێژە سەدییەكەدا دەبو پارەی تەرخانكراو بۆ موچەی فەرمانبەران كەم بكات، بەڵام بەشێوەیەكی مەترسیدار زیادی كردوەو بوە بە (44%)ی بودجەی گشتیی، كە ئەم زیادكردنەش نائاساییە و ئەم نائاسایی بونەش لێرەدا روندەكەینەوە.

خاڵی سەرەكیی كە لە بودجەی ئەمساڵدا جێگەی سەرنجە... بۆ دامەزراندنی (25 هەزار) كەس لە ساڵێكدا، (ترلیۆنێك و 588 ملیار) دینار زیادی كردوە، بۆ ئەم زیادكردنە جێگەی گومانە؟

هەرچەندە ئەوە سێ مانگ لە ساڵ تێپەڕبوەو ئەو بڕە پارەیە بەناوی دامەزراندنەوە تەرخانكراوە تاوەكو ئێستا لێی خەرجنەكراوە، چونكە كەس دانەمەزراوە، بەڵام گریمان داشمەزرابون، بەپێی تەرخانكردنی ئەو (ترلیۆنو588 ملیار) دینارە بە هۆی زیادبونی موچەی ئەو (25) هەزار كەسەوە، دەبێت هەریەك لەو (25 هەزار) كەسە مانگانە (5 ملیۆن و 293 هەزار) دینار موچەیان بێت، كە ئەمەش هەرگیز وانییە.

ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان بڵێت، ئەم زیادبونە بە هۆی زیادبونی موچەی فەرمانبەرانەوەیە، ئەمەش باوەڕپێكراو نییە، چونكە ژمارەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان (625 هەزار) كەسە، ئەگەر هەر فەرمانبەرێكیش (50 هەزار) دینار بۆ موچەكەی زیاد بكات، ئەوا پێویستی بە (312 ملیارو 500 ملیۆنە)، كە 19%ی ئەو پارەیه دەكات كە بەناوی موچەوە زیادكراوە بۆ بودجەی بەكاربردن، ئەی كەواتە ئەم زیادبونەی بە ناوی موچەوە بۆچی؟ بۆ كوێو كێ دەڕوات، ئایا دەكرێت نەزانرێت (ترلیۆنێك و 588 ملیار) دینار، كە ئەوەندەی بودجەی وڵاتێكی وەك ئەرمینیایە، چی بەسەر دێت؟

دەتوانین لێرەدا بڵێین؛ نزیكەی (ترلیۆنێك و 250 میلیار) دینار، كە بۆ زیادبونی موچەی فەرمانبەران دانراوە، بە زیادەوە دانراوە، چونكە ئەگەر مانگانەی هەر یەك لەو فەرمانبەرانە (600 هەزار) دیناریش بێت، كە دادەمەزرێن، ئەوا (180 ملیار) دیناری پێویستەو دەتوانرێت (158 ملیار) دیناریش تەرخان بكرێت بۆ زیادبونی موچەی فەرمانبەران، ئەمە جگە لەوەی ئەو فەرمانبەرانەی كە پارە بۆ دامەزراندنیان تەرخانكراوە، سێ مانگی ساڵ رۆشتوە و دانەمەزراون، ئەویش هەر بگوازرێتەوە بۆ ئەو فەرمانبەرانەی كە ئەمساڵ بە هۆی بەرزە موچە و سەرە موچەوە موچەكەیان زیاد دەكات.