ده‌ستێوه‌ردانی حیزبه ده‌سه‌ڵاتداره‌كانی كوردستان له كاروباری دامه‌زراوه‌و ده‌زگاكانی هه‌رێمی كوردستان، نكۆڵی لێناكرێت، ده‌ستێوه‌ردانی ئه‌و حیزبانه ئه‌گه‌ر له رێگای نوێنه‌رانیان له‌ناو ئه‌و دامه‌زراوانه‌دا بوایه، ئاسایی بو، ئه‌وه له وڵاتانی دیموكراسیدا روده‌دات، به‌ڵام له وڵاتی ئێمه‌دا ئه‌و دامه‌زراوانه كه پێویست بو به‌شێوه‌ی دامه‌زراوه‌یی كاروباری هاوڵاتییان به‌ڕێوه‌به‌رن بۆ خزمه‌تكردنیان به‌بێ جیاوازیی، له حیزب جیاناكرێنه‌وه‌و باڵاده‌ستیشه به‌سه‌ریاندا، بۆ سه‌لماندنی ئه‌م بۆچونه‌شم له چوارچێوه‌ی قانونی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی هه‌رێمی كوردستان‌و پێڕه‌وی ناوخۆی ئه‌و په‌رله‌مانه ده‌رناچم.
له مانگی 1ی 2005دا دو هه‌ڵبژاردن له عێراق‌و سێ هه‌ڵبژاردن له هه‌رێمی كوردستان ئه‌نجامدران، له شوباتی ئه‌و ساڵه‌دا ئاكامه‌كانیان له‌لایه‌ن كۆمسیۆنی باڵای هه‌ڵبژاردنه‌كان له عێراق راگه‌یاندران، هه‌ڵبژاردنی خولی دوه‌می په‌رله‌مانی هه‌رێمی كوردستان یه‌كێك بو له‌و سێ هه‌ڵبژاردنه، هاوڵاتییانی كوردستان به گه‌رمه‌وه به‌شداریان تێداكرد، به‌هیوای ئه‌وه‌ی په‌رله‌مانی تازه هه‌ڵبژێردراو ده‌ستبه‌كاربێت بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانیان‌و چاككردنی باری گوزه‌رانیان، به‌ڵام كێشه‌یه‌كی نێو هه‌ردو حیزبی ده‌سه‌ڵاتدار بوه هۆی دواخستنی كردنه‌وه‌ی كۆبونه‌وه‌ی ئه‌و په‌رله‌مانه، ئه‌وه‌ش سه‌لماندی كه ئه‌و دو حیزبه له پهرلهمان به‌تواناو ده‌سه‌ڵاتدارترن‌و ده‌توانن رێگا له كۆبونه‌وه‌ی بگرن، هه‌تا ئه‌گه‌ر به‌پێی قانون‌و له‌ناو خه‌ڵكدا به نوێنه‌ری خه‌ڵكی كوردستان پێناسه ده‌كرێت. پاش نزیكه‌ی چوار مانگ، ئه‌وجا په‌رله‌مانی تازه هه‌ڵبژێردراوی كوردستان توانی كۆببێته‌وه، ئه‌و چوار مانگه بۆ ئه‌و ده‌مه‌ی عێراق پێیدا تێده‌په‌إی، له چوار ساڵی ئێستا بۆ كورد له‌بارتربو بۆ چه‌سپاندنی داواكارییه‌كانی له چوارچێوه‌ی ئه‌و ده‌وڵه‌ته كه به قۆناغی دامه‌زراندندا تێده‌په‌ڕی. په‌رله‌مانی كوردستان شه‌رعیه‌تی له‌سه‌ر ئاستی عێراق‌و نێوده‌وڵه‌تی وه‌رگرتبو، چونكه به‌پێی قانونێكی عێراقی‌‌و له‌لایه‌ن ده‌زگایه‌كی عێراقی- نێوده‌وڵه‌تییه‌وه هه‌ڵبژێردرابو، بۆیه ده‌یتوانی به‌بێ كۆسپی قانونی، بڕیارو قانون ده‌ربكات بۆ پته‌وكردنی ئه‌و قه‌واره سیاسییه‌ی له هه‌رێمی كوردستاندا ده‌مێك بو وجودی دیفاكتۆی هه‌بو.
به‌پێچه‌وانه‌وه حكومه‌تی عێراق‌و په‌رله‌مانه‌كه‌ی له‌به‌ر باری نائه‌منی‌‌و شه‌ڕوشۆڕو كوشتن، له به‌شی زۆری ناوچه‌كانی عێراقدا كه‌م ده‌سه‌ڵات بون، به‌شی زۆری هێزه سیاسییه‌كانی عێراقی به‌شداربون له شه‌ڕو پێكدادانداو حوكمی قانون له‌و ناوچانه‌دا جارێ جێگیر نه‌بوبو. رێگه‌نه‌دان به كردنه‌وه‌ی په‌رله‌مانی كوردستان بوه هۆی ئه‌وه‌ی هه‌لێكی باش له‌ده‌ست كورد بچێت، ناكۆكیی نێوان ئه‌و دو حیزبه به‌هۆی ده‌ستێوه‌ردانیان له كاروباری پهرلهمان، هۆی دواخستنی كۆبونه‌وه‌ی ئه‌و دامه‌زراوه سه‌ره‌كییه‌ی كوردستان بو. له‌ماوه‌ی ئه‌و چوار مانگه‌دا ته‌نها (3) په‌رله‌مانتاری هه‌ڵبژێردراو چوینه به‌رده‌م باڵه‌خانه‌ی پهرلهمان بۆ ناڕه‌زایی ده‌ربڕین، له‌و ماوه‌دا دو كۆبونه‌وه‌ش ئه‌نجامدران به ئاماده‌بونی ژماره‌یه‌ك له‌و په‌رله‌مانتارانه به‌مه‌به‌ستی هه‌ڵوێست وه‌رگرتن، به‌ڵام له كۆتاییدا هه‌ر ئه‌و سێ په‌رله‌مانتاره چوینه به‌رده‌م باڵه‌خانه‌ی پهرلهمان.
له سه‌ره‌تای حوزه‌یرانی 2006دا به‌هۆی تێپه‌ڕبونی ساڵێك به‌سه‌ر ده‌ستبه‌كاربونی پهرلهمان، كۆبونه‌وه‌یه‌كی داخراو سازكرا بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی كاره‌كانی له‌و ماوه‌دا، له‌گه‌ڵ هه‌وڵدان بۆ دیاریكردنی شێوه‌ی ئه‌نجامدانیان، ئایا پهرلهمان به‌پێی پێڕه‌وی ناوخۆی كاره‌كانی ئه‌نجامداوه یان پێشێلی ئه‌و پێڕه‌وه‌ی كردوه؟ لێره‌دا كه باس له پێڕه‌وی ناوخۆی پهرلهمان ده‌كه‌ین، چونكه ئه‌ركه‌كانی سه‌رشانی په‌رله‌مان‌و چۆنیه‌تی ئه‌نجامدانیان له‌وێدا دیاریكراون، لادان له‌و پێڕه‌وه، لادانه له‌و قانونه‌ی خودی پهرلهمان خۆی په‌سه‌ندی كردوه.
كاری یه‌كه‌می پهرلهمان پاش ده‌ستبه‌كاربونی له حوزه‌یرانی 2005دا، ده‌ستنیشانكردنی ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تی بو. به‌پێی په‌ره‌گرافی (2)ی ماده‌ی (13) پێڕه‌وی ناوخۆ ئه‌و پرۆسه‌یه ده‌بو به نهێنی ئه‌نجام بدرێت، به‌ڵام به‌وشێوه‌یه نه‌كرا. په‌ره‌گرافی یه‌كه‌می ماده‌ی (14)ی ئه‌و پێڕه‌وه چۆنیه‌تی ئه‌نجامدانی ئه‌و پرۆسه‌ی دیاریكردوه به‌وه‌ی "هه‌ر ئه‌ندامێكی ئاماده‌بو له دانیشتنه‌كه، كاغه‌زێكی مۆركراو به مۆری ئه‌نجومه‌نی پێده‌درێ‌‌و ناوی ئه‌و ئه‌ندامانه‌ی له‌سه‌ر ده‌نوسێ كه ئاره‌زو ده‌كات بۆ هه‌ركام له پایه‌كانی ده‌سته هه‌ڵیانبژێرێ". ئه‌گه‌ر پهرلهمان رێز له‌و قانونه نه‌گرێت كه خۆی په‌سه‌ندی كردون، چۆن ده‌توانێت داوا له وه‌زاره‌ت‌و ده‌زگاكان‌و هاوڵاتییان بكات رێز له قانون بگرن؟ سه‌روه‌ریی قانون هه‌ر دروشمێكی سیاسی نییه، به‌ڵكو پره‌نسیپێكی ده‌ستوری‌‌و قانونییه پێویسته هه‌مو كه‌س‌و لایه‌نێك رێزی لێبگرێت، له‌سه‌روی هه‌مویانه‌وه پهرلهمان.
له‌م رۆژانه‌دا باس له هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق ده‌كرێت به‌هۆی ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌ی سه‌رۆكی پێشوی له پۆسته‌كه‌ی، ئه‌و پرۆسه‌یه له ساڵی 2005و ئێستاش به‌پێی پێڕه‌وی ناوخۆی ئه‌و ئه‌نجومه‌نه ئه‌نجامده‌درێت. پێشترو ئێستاش چه‌ند كه‌سێك خۆیان بۆ ئه‌و پۆسته كاندید كردوه، ئه‌ندامانی ئه‌و ئه‌نجومه‌نه به نهێنی ده‌نگیان بۆ ده‌ده‌ن، به‌ڵام هه‌ڵبژاردنی ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تیی په‌رله‌مانی كوردستان له ماوه‌ی چه‌ند ده‌قیقه‌یه‌كدا كۆتایی پێهات بێئه‌وه‌ی سیمایه‌كی هه‌ڵبَژاردنی پێوه دیاربێت، چونكه هه‌ردو حیزبی ده‌سه‌ڵاتدار ماوه‌یه‌ك پێش هه‌ڵبژاردنی پهرلهمان، سه‌رۆك‌و جێگری سه‌رۆكیان دیاری كردبو.
به‌ڕێوه‌بردنی كۆبونه‌وه‌كانی پهرلهمان پێویسته به‌پێی پێإه‌وی ناوخۆ به‌ڕێوه‌بچن، به‌ڵام زۆر جاران به‌وشێوه نه‌بوه، بۆ نمونه به‌پێی په‌ره‌گرافی یه‌كه‌می ماده‌ی (20)ی پێڕه‌وی ناوخۆ "دانانی به‌رنامه‌ی كاری هه‌ریه‌كێك له كۆبونه‌وه‌كانی ئه‌نجومه‌ن له‌گه‌ڵ ئه‌و پرۆژه‌و پێشنیازو راپۆرتانه‌ی گفتوگۆیان له‌سه‌ر ده‌كرێت، به‌لانی كه‌مه‌وه پێش دو رۆژ له به‌ستنی ئه‌نجومه‌ن به ئه‌ندامانی پهرلهمان ده‌بێت رابگه‌یه‌نرێت"، ئه‌م په‌ره‌گرافه كه‌م كاری پێكراوه. كۆبونه‌وه‌كانی پهرلهمان به‌پێی ماده‌ی (51)ی پێڕه‌وی ناوخۆ ده‌بێت له‌كاتی ده‌ستنیشانكراودا ئه‌نجامبدرێن، به‌ڵام زۆر جاران ئه‌ندامانی ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تی سه‌عاتێك یان زیاتر له‌و ماوه‌یه، ئه‌وجا هاتونه‌ته ناو هۆڵی پهرلهمان، چه‌ند جارێك ئه‌م "گله‌ییه" له‌لایه‌ن چه‌ند په‌رله‌مانێكه‌وه له ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تی كراوه. سه‌باره‌ت به چۆنیه‌تی به‌ڕێوه‌بردنی كۆبونه‌وه‌كانی پهرلهمان، ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تی ده‌بو رێگا به ئه‌ندامان بدات بیروڕای خۆیان ئازادانه ده‌ربڕن، به‌ڵام چه‌ند جارێك رێگا به چه‌ند ئه‌ندامێك نه‌دراوه راو سه‌رنجی خۆیان ده‌ربڕن، به‌تایبه‌تی له‌كاتی ئاماده‌بونی میوانانی بیانی، یان له‌كاتی گفتوگۆكردن له‌سه‌ر چه‌ند بابه‌تێكی زۆر گرنگ، به‌ڵام سه‌رۆكی پهرلهمان له به‌شی زۆری دانیشتنه‌كاندا راو سه‌رنج‌و "رونكردنه‌وه‌ی" خۆی ده‌رده‌بڕێ‌‌و به ئاره‌زوی خۆی قسه ده‌كات، كۆنوسی كۆبونه‌وه‌كانی پهرلهمان، كه به هه‌ڵه به "پرۆتۆكۆله‌كان" ناوده‌برێن، ئه‌و راستییه ده‌سه‌لمێنن.
ئه‌ركی سه‌ره‌كیی پهرلهمان تاوتوێكردنی پرۆژه‌ی ئه‌و قانونانه‌یه كه ده‌خرێنه به‌رده‌می به‌مه‌به‌ستی په‌سه‌ندكردنیان، له‌گه‌ڵ لێپێچینه‌وه له ئه‌دای حكومه‌ت‌و وه‌زاره‌ت‌و چۆنیه‌تی سه‌رفكردنی ئه‌و بودجه‌ی ساڵانه به قانون په‌سه‌ند ده‌كرێت. پرۆسه‌ی تاوتوێكردنی پرۆژه‌ی قانونی بودجه هه‌مو ساڵێك دوباره ده‌بێته‌وه، بۆیه پهرلهمان ساڵانه لێپێچینه‌وه له‌گه‌ڵ حكومه‌ت‌و وه‌زاره‌ته‌كان ده‌كات، تا بزانێت چه‌ند له‌و كارو پرۆژانه‌ی له بودجه‌دا پاره‌یان بۆ ته‌رخانكراوه، جێبه‌جێكراون‌و به چ شێوه‌یه‌ك سه‌رفكراون. له ناوه‌ڕاستی ساڵی 2007دا پرۆژه‌ی قانونی بودجه‌ی هه‌رێمی كوردستان خرایه به‌رده‌م پهرلهمان، به‌ڵام له‌به‌ر چه‌ند هۆیه‌ك ئه‌و ساڵه گفتوگۆی جدیی له‌سه‌ر نه‌كرا، پرۆژه‌ی قانونی بودجه‌ی ئه‌و ساڵه به په‌له په‌سه‌ندكرا. پهرلهمان له‌و قانونه‌دا چه‌ند راسپارده‌یه‌كی چه‌سپاند، تێیدا داوا له حكومه‌ت كرابو بودجه‌ی ساڵی 2008 له مانگی 11ی 2007دا ئاماده‌بكات‌و رونی‌‌و شه‌فافیه‌تی تێدابێت. راسپارده‌یه‌كی دیكه‌ی پهرلهمان تایبه‌ت بو به یه‌كگرتنه‌وه‌ی ئه‌و وه‌زاره‌تانه‌ی یه‌ك نه‌خرابون، له یه‌كه‌م كۆبونه‌وه‌ی په‌رله‌ماندا بۆ تاوتوێكردنی پرۆژه‌ی قانونی بودجه‌ی ساڵی 2008، چه‌ند پرسیارێك له نوێنه‌ری حكومه‌ت‌و هه‌ردو وه‌زیری دارایی كران ده‌رباره‌ی هۆی جێبه‌جێنه‌كردنی ئه‌و راسپاردانه. ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تیی پهرلهمان ته‌نها دو ده‌قیقه مافی قسه‌كردنی به ئه‌ندامان دا بۆ ده‌ربڕینی راوبۆچونیان، هه‌ڵبه‌ته له‌و ماوه كورته‌دا كه‌سێك ناتوانێت راوسه‌رنجی خۆی ده‌رباره‌ی پرۆژه قانونێكی گرنگی وه‌ك بودجه ده‌ربڕێت، كه به‌قه‌د پرۆسه‌ی متمانه‌دان به حكومه‌ت گرنگی هه‌یه. چه‌ند په‌رله‌مانتارێك داوایان له سه‌رۆكایه‌تیی پهرلهمان كرد وه‌زیره په‌یوه‌ندیداره‌كان ئاماده‌بن له‌كاتی تاوتوێكردنی بودجه‌ی وه‌زاره‌ته‌كانیان، چه‌ند په‌رله‌مانتارێكی دیكه داوای رونكردنه‌وه‌یان كرد ده‌رباره‌ی یه‌كنه‌خستنه‌وه‌ی ئه‌و سێ وه‌زاره‌ته، كه ده‌بو له كۆتایی ساڵی 2007دا یه‌كبگرنه‌وه. له موداخه‌له‌یه‌كدا وتم ئه‌و سێ وه‌زیره‌ی ئاماده‌ی كۆبونه‌وه‌ی ئه‌و رۆژه بون (23ی نیسانی 2008)، ئه‌وان‌و حكومه‌تیش ناتوانن وه‌ڵامی ئه‌و پرسیاره بده‌نه‌وه، چونكه بڕیاری یه‌كخستنه‌وه‌ی ئه‌و چه‌ند وه‌زاره‌ته له ده‌سه‌ڵاتی ئه‌واندا نییه، ئه‌وه له ده‌سه‌ڵاتی مه‌كته‌بی سیاسیی هه‌ردو حیزبی سه‌ره‌كیدایه. هه‌مو ده‌زانین چه‌ندین كۆبونه‌وه بۆ ئه‌و مه‌به‌سته ئه‌نجامدراون، به‌ڵام تا ئێستا نه‌گه‌یشتونه‌ته دوا بڕیار. به‌داخه‌وه واقیع‌و قانون له وڵاتی ئێمه‌دا دو شتی جیاوازن، به‌پێی قانون یه‌كخستنه‌وه‌ی ئه‌و چه‌ند وه‌زاره‌ته ده‌بو به هه‌ماهه‌نگی له‌نێو حكومه‌ت‌و په‌رله‌ماندا بإیاری له‌سه‌ر بدرێت، له‌م سێ ساڵه‌دا ئه‌و كاره ئه‌نجام نه‌دراوه، ئه‌وه‌ش كه‌مده‌سه‌ڵاتیی په‌رله‌مانی كوردستان ده‌رده‌خات. له كاتی تاوتوێكردنی بودجه‌ی وه‌زاره‌ته‌كاندا ده‌بو وه‌زیره په‌یوه‌ندیداره‌كان ئاماده‌بن تا پهرلهمان ئاگاداربكه‌نه‌وه له راوبۆچونیان ده‌رباره‌ی ئه‌و بڕه پاره‌ی بۆ وه‌زاره‌ته‌كانیان ته‌رخانكراوه. به‌شی زۆری وه‌زاره‌ته‌كان داوای ته‌رخانكردنی پاره‌ی زیاتریان كردبو، به‌ڵام له‌لایه‌ن هه‌ردو وه‌زاره‌تی دارییه‌وه كه‌مكرابونه‌وه، ئه‌و وه‌زیرانه ئه‌گه‌ر له په‌رله‌ماندا ئاماده‌بونایه، ده‌یانتوانی وه‌ڵامی پرسیاری په‌رله‌مانتاران بده‌نه‌وه. به بۆچونی ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تیی پهرلهمان، پێڕه‌وی ناوخۆی پهرلهمان هه‌ر وه‌زیری دارایی ناچار ده‌كات به ئاماده‌بون له‌كاتی تاوتوێكردنی پرۆژه‌ی قانونی بودجه. له‌و كۆبونه‌وه‌دا دو پرسیارم ئاراسته‌ی هه‌ردو وه‌زیری دارایی كرد ده‌رباره‌ی بودجه‌ی وه‌زاره‌ته‌كانیان، یه‌كه‌میان ئایا بونی ئه‌و دو وه‌زاره‌ته له‌ڕوی قانونی‌و واقیعه‌وه ئه‌وه ناگه‌یه‌نێت كه ئه‌و پاره‌یه‌ی بۆ بودجه‌ی هه‌رێم ده‌ستنیشانكراوه، دابه‌ش ده‌كرێت له‌نێو ئه‌و دو وه‌زاره‌ته‌دا؟ ئایا ده‌كرێت ئاگاداری پهرلهمان بكه‌نه‌وه له شێوازی ئه‌و دابه‌شكردنه؟ ئایا وه‌ك جاران كه دو ئیداره هه‌بو، به‌هه‌مان رێژه دابه‌شكراوه؟
پرسیاری دوه‌مم ده‌رباره‌ی چۆنیه‌تی یه‌كخستنه‌وه‌ی ئه‌و (دو) بودجه‌یه بو له ئاینده‌دا، ئایا میكانیزمی یه‌كخستنه‌وه‌یان له ئێستاوه دیاریكراوه؟ داوایه‌كی دیكه‌ی لیژنه‌كانی په‌رله‌مان‌و چه‌ند په‌رله‌مانتارێك وه‌ك راسپارده له قانونی بودجه‌ی 2008دا چه‌سپێنرابو، كه په‌یوه‌ندی به‌و بإه پاره‌یه‌وه هه‌بو بڕیاربو له بودجه‌ی ته‌واكه‌ری (ته‌كمیلی) له مانگی حوزه‌یرانی 2008دا حكومه‌تی به‌غدا بیداته حكومه‌تی هه‌رێم به رێژه‌ی 17%و بخرێته سه‌ر بودجه‌ی هه‌رێمی كوردستان. ئه‌و راسپاردانه هه‌مویان تا ئێستا جێبه‌جێ نه‌كراون. راسپارده‌ی پهرلهمان به په‌سه‌ندكردنی بودجه‌ی ساڵی 2009 پێش كۆتایی ساڵی 2008، ئه‌ویش تا ئێستا ئه‌نجام نه‌دراوه. ئه‌مانه چه‌ند نمونه‌یه‌كن، ده‌توانین نمونه‌ی دیكه بخه‌ینه به‌رچاو سه‌باره‌ت به كاری لیژنه‌كان، به‌تایبه‌تی لیژنه‌ی ئاماده‌كردنی پرۆژه‌ی ده‌ستوری هه‌رێمی كوردستان، كه به‌داخه‌وه به‌شی زۆری كاره‌كانی به‌شێوه‌یه‌كی قانونی ئه‌نجام نه‌دراوه‌و پرۆژه‌كه‌ش وه‌ك بڵاوده‌كرێته‌وه، تا ئێستا بڵاونه‌كراوه‌ته‌وه‌و باس له‌وه ده‌كرێت له‌م نزیكانه‌دا ده‌خرێته به‌رده‌م پهرلهمان بۆ په‌سه‌ندكردنی بێئه‌وه‌ی مافی ئه‌وه‌ی هه‌بێت لێی بكۆڵێته‌وه.