كورد له فرۆشتنی نه‌وت قازانج ده‌كات یان زیان؟
راپۆرت: سیروان ره‌شید
رۆژی (1)ی حوزه‌یران دیمه‌نێكی زۆر دڵخۆشكه‌ربو بۆ هه‌ردو پارته ده‌سه‌ڵاتداره‌كه‌ی كوردستان، كاتێك له مه‌راسیمێكی كه‌م وێنه‌داو له شاری هه‌ولێری پایته‌ختی هه‌رێمی كوردستان، تاڵه‌بانی‌‌و بارزانی قفڵی ناردنه ده‌ره‌وه‌ی نه‌وتی كوردستانیان كردهوه، ئه‌مه سه‌رباری ناڕه‌زایی هه‌ندێك له چاودێرو پسپۆڕانی نه‌وت كه پێیانوایه فرۆشتنی نه‌وتی هه‌رێم له ئێستادا له‌ڕوی سیاسی‌‌و ئابورییه‌وه زیانی بۆ هه‌رێمی كوردستان هه‌یه.
هه‌رسێ كۆمپانیای جه‌نه‌راڵ ئینێرجی توركی‌‌و ئه‌داكس په‌ترۆڵیۆمی كه‌نه‌دی‌‌و دی ئێن ئۆی نه‌رویجی، كه له‌ماوه‌ی (7) ساڵی رابردودا له هه‌رێمی كوردستان سه‌رگه‌رمی پرۆسه‌ی پشكنین‌و دۆزینهوهو ده‌رهێنانی نه‌وت بون، رایانگه‌یاند كه له ئێستادا له هه‌ردو كێڵگه‌ی نه‌وتی تاوگی‌‌و ته‌قته‌ق ده‌توانن رۆژانه (10) هه‌زار به‌رمیل نه‌وت بنێرنه بازاڕه‌كانی جیهانهوه.
هه‌رچه‌نده له ئێستادا مه‌سه‌له‌ی نه‌وت یه‌كێكه له كێشه سه‌ره‌كییه‌كانی نێوان هه‌رێم‌و به‌غدا، به‌وهۆیه‌شه‌وه نزیكه‌ی (3) ساڵه نه‌توانراوه یاسای نه‌وت‌و غاز له په‌رله‌مانی عێراقی په‌سه‌ند بكرێت، به‌ڵام به‌پێی ماده‌كانی (111و 112و 141)ی ده‌ستوری عێراق، حكومه‌تی به‌غدا رێگا به حكومه‌تی هه‌رێم ده‌دات ته‌حه‌كوم به مه‌سه‌له‌ی نه‌وته‌وه بكات، به‌ڵام به‌مه‌رجێك داهاته‌كه‌ی بچێته‌وه خه‌زێنه‌ی ناوه‌ند.
حكومه‌تی هه‌رێم له‌پێش پرۆسه‌ی رزگاركردنی عێراقه‌وه تا ئه‌مڕۆ، (28) كۆنتراكتی نه‌وتی له‌گه‌ڵ كۆمپانیا بیانییه‌كانی ده‌رهێنان‌و فرۆشتنی نه‌وت ئیمزاكراوه، به‌ڵام به‌لای هه‌ندێك له چاودێرانی سیاسییه‌وه مه‌ترسیی گه‌وره له‌سه‌ر ئه‌و كۆنتراكتانه ئه‌وه‌یه كه له ژوری داخراوداو به‌بێ ئاگاداری خه‌ڵكی كوردستان‌و به‌بێ ئاگاداری په‌رله‌مان‌و پسپۆڕانی بواره‌كه، ئه‌و كۆنتراكتانه له‌نێوان لایه‌نی كوردستانی‌‌و كۆمپانیا بیانییه‌كان ئه‌نجامدراوه، هه‌روه‌ها ئه‌و چاودێرانه پێیانوایه تائێستا نازانرێت لایه‌نه‌كانی گفتوگۆ له‌سه‌ر پرسی نه‌وت له‌گه‌ڵ ئه‌و كۆمپانیایانه كێ بون‌و ده‌پرسن: حیزبه ده‌سه‌ڵاتداره‌كانن؟ حكومه‌تن؟ كۆمپانیای كه‌رتی تایبه‌تن له هه‌رێم؟ یان گروپێكی ناو ده‌سه‌ڵاتی سیاسین!؟
ناردنی نه‌وتی هه‌رێم بۆ بازاڕه‌كانی نه‌وتی جیهانی كه له‌لایه‌ن هه‌ردو سه‌ركرده‌ی كورد، تاڵه‌بانی‌‌و بارزانی قفڵی هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستانیان بۆ ده‌ره‌وه كردهوه، له مێژوی كورددا به روداوێكی گرنگ ئه‌ژمار ده‌كرێت، بۆیه هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی هه‌رێم سه‌رباری ره‌خنه‌ی پسپۆڕان‌و چاودێران، گرنگی‌‌و قازانجی له چه‌ند رویه‌كه‌وه بۆ كورد هه‌یه، له‌ڕوی ناوخۆییه‌وه ده‌توانرێت ده‌رهێنانی نه‌وت ئه‌وه‌نده‌ی لێ بپاڵێورێت قه‌یرانی كه‌میی سوته‌مه‌نی هاوڵاتییان بنه‌بڕبكات، له‌ڕوی سیاسییه‌وه ملنه‌دانی هه‌رێم به مه‌رجه (شۆڤێنییه‌كانی) به‌غدا بۆ ده‌سته‌هڵگرتن له مافه سروشتییه‌كانی خۆی، سه‌نگی كوردی له هاوكێشه‌ی سیاسیی عێراقیدا به‌هێزتركرد، له‌ڕوی دبلۆماسی‌و نێوده‌وڵه‌تییه‌وه ده‌بێته فاكته‌رێك بۆ به‌هێزبونی پێگه‌ی هه‌رێمی كوردستان له هاوكێشه‌ی نێوده‌وڵه‌تیداو به‌ده‌ستهێنانی متمانه‌ی نێوده‌وڵه‌تی كه هه‌رێم تا ئاستێك خاوه‌نی ئابورییه‌كی به‌هێزه.
به‌ڵام هه‌ندێك له هاوڵاتییانی كوردستان‌و چاودێران پێیانوایه كه له ئێستادا فرۆشتنی نه‌وت هیچ قازانجێكی بۆ خه‌ڵكی كوردستان نییه، به‌پێچه‌وانه‌وه ته‌نیا له قازانجی گروپێكی ده‌سه‌ڵاتداری حكومه‌تی هه‌رێمدایه، هه‌ربۆیه مه‌سه‌له‌ی فرۆشتنی نه‌وت له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمه‌وه نه‌بوه جێگای بایه‌خ‌و دڵخۆشیی خه‌ڵكی كوردستان‌و هاوڵاتییان هیچ گرنگییه‌كیان به‌و روداوه نه‌دا، به‌وپێیه‌ی چه‌ند ساڵێكه ئه‌و پرۆسه‌یه به‌شێوه‌یه‌كی شه‌فاف به‌ڕێوه‌نه‌چوه، به‌پێی زانیاریی سه‌رچاوه ئاگاداره‌كان‌و شاره‌زایان هه‌ر له سه‌ره‌تای پرۆسه‌كه‌وه پارتی‌‌و یه‌كێتی (250 بۆ 300) ملیۆن دۆلاریان وه‌ك به‌خشیش كۆمیۆشن (شیرینی) له‌و كۆمپانیایانه وه‌رگرتوه، ئه‌و بڕه پاره‌یه‌شیان وه‌ك داهاتی خه‌ڵكی كوردستان نه‌خستوه‌ته ناو بودجه‌ی هه‌رێمه‌وه.
هه‌ندێك له چاودێران له‌وبڕوایه‌دان له ئێستادا ده‌رهێنان‌و فرۆشتنی نه‌وت سودێكی ئه‌وتۆی بۆ خه‌ڵكی كوردستان نییهو زیان به نه‌وه‌ی داهاتو ده‌گه‌یه‌نێت، به‌پاساوی ئه‌وه‌ی له‌ئێستادا فرۆشتنی نه‌وتی هه‌رێم داهاته‌كه‌ی ده‌چێته خه‌زێنه‌ی حكومه‌تی ناوه‌ندی‌و هیچ له بڕی 17%ی هه‌رێم زیادناكات، ده‌شبێته هۆی ئه‌وه‌ی زیاتر گرژبونی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌رێم‌و ناوه‌ند.
محه‌مه‌د ئه‌حمه‌د، په‌رله‌مانتاری كورد له ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق، وتی: "له ئێستادا هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی هه‌رێم له‌ڕوی ئابورییه‌وه خه‌ڵكی كوردستان لێی سودمه‌ند نابێت، له‌ڕوی سیاسیشه‌وه له قازانجی كورد نییهو دردۆنگی‌‌و گومان له‌لای نه‌یارانی كورد له عێراق زیاد ده‌كات، كاریگه‌ریی بۆ سه‌ر مه‌له‌فی كه‌ركوك‌و فیدراڵی‌‌و نیزامی سیاسیی عێراق ده‌بێت".
به‌پێی لێدوانی ئاشتی هه‌ورامی، وه‌زیری سامانه سروشتییه‌كانی هه‌رێم، له كۆتایی ئه‌مساڵدا بڕی هه‌نارده‌كردنی نه‌وت له‌و دو كێڵگه‌یه‌وه (تاوگی و ته‌قته‌ق)بۆ (250) هه‌زار به‌رمیل به‌رزده‌بێته‌وه، كه هه‌روه‌ك ئاشتی هه‌ورامی ئاماژه‌ی بۆ كرد "به‌وپێیه‌ش ساڵانه هه‌رێم (2) ملیار دۆلار ده‌خاته گیرفانی حكومه‌تی عێراقه‌وه".
مه‌سه‌له‌یه‌كی دیكه كه وه‌ك خاڵی لاوازی هه‌رێم له پرۆسه‌ی هه‌نارده‌كردنی نه‌وتدا به‌دیده‌كرێت، ئه‌وه‌یه كه ئه‌و سه‌دان هه‌زار به‌رمیل نه‌وته‌ی له هه‌رێم ده‌رده‌هێنرێت، داهاته‌كه‌ی ده‌چێته سه‌ر به‌رهه‌می گشتیی به‌غدا به‌بێ ئه‌وه‌ی حكومه‌تی ناوه‌ندی هیچ خه‌رجییه‌ك بۆ ئه‌و پرۆسه‌یه دابین بكات‌و له پشكی بودجه‌ی 17%ه‌كه‌ی هه‌رێم پاره‌ی ئه‌و كۆمپانیا بیانیانه ده‌درێت. حسێن شه‌هرستانی، وه‌زیری نه‌وتی عێراقی، وتی: "حكومه‌تی عێراقی خۆی ئه‌و نه‌وته‌ی هه‌رێم ده‌فرۆشێت‌و پاره‌كه‌شی وه‌رده‌گرێت، ده‌شبێت هه‌رێم له بودجه‌ی خۆی‌‌و له پاره‌ی 17%ی بودجه‌ی ساڵانه‌ی پاره‌ی كۆمپانیاكان بدات، له‌لایه‌كی دیكه‌شه‌وه هه‌رسێ كۆمپانیای جه‌نه‌راڵ ئینێرجی‌‌و ئه‌داكس په‌ترۆڵیۆم‌و دی ئێن ئۆش له راگه‌یه‌نراوێكدا رایانگه‌یاند كه هیچ هه‌نگاوێكی دیكه نانێن تا ئه‌و پشكه‌یان وه‌رنه‌گرن كه له گرێبه‌سته‌كه‌دا هاتوه".
شاره‌زایه‌كی بواری نه‌وتی هه‌رێم كه له‌به‌ر هه‌ستیاریی پۆسته‌كه‌ی ئاماده‌نه‌بو ناوی بهێنرێت، ده‌رباره‌ی گرێبه‌سته نه‌وتییه‌كانی هه‌رێم وتی: "كۆنتراكته نه‌وتییه‌كانی هه‌رێم به‌شێوه‌یه‌ك داڕێژراون كه به هیچ شێوه‌یه‌ك ناتوانرێت ده‌ستكاریی بكرێت كه له زه‌ره‌ری كۆمپانیا وه‌به‌رهێنه‌ره‌كان بێت، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌و كۆمپانیایانه غه‌رقی ژینگه‌و بواری ته‌ندروستی هاوڵاتییانی ئه‌و ناوچانه‌ش بكه‌ن كه نه‌وتی لێده‌رده‌هێنرێت"، كه هه‌روه‌ك ئه‌و سه‌رچاوه ئاگاداره‌ی رۆژنامه وتی: "به‌پێی یاسای نه‌وت‌و غازی هه‌رێم، یه‌كێك له مه‌رجه‌كانی گرێبه‌ستی نه‌وتیی، پاراستنی مافی مرۆڤه‌و ئه‌مه مه‌ترسیدارترین شتی گرێبه‌سته‌كانه".
هه‌ر سه‌باره‌ت به گرێبه‌سته نه‌وتییه‌كانی هه‌رێم، ئه‌و سه‌رچاوه ئاگاداره ئاماژه‌ی بۆ ئه‌وه‌كرد كه ئه‌و كۆنتراكته نه‌وتیانه‌ی به‌ناوی (psa) ئه‌نجامدراون، واته (كۆنتراكتی به‌شداریكردن له به‌رهه‌مهێناندا)، له زۆر جێگادا بڕی 15% دراوه به‌و كۆمپانیایانه، پێویست نه‌بوه‌‌و ده‌بوایه بڕی 2% زیاتریان نه‌درێتێ، به نمونه له كێڵگه‌كانی تاوگی‌‌و ته‌قته‌ق، كه ئه‌و دو شوێنه پێش زیاتر له (10) ساڵ له‌ڕوی جیۆلۆجییه‌وه سه‌لمێنرابو كه نه‌وت‌و بیره نه‌وتی تێدایه‌و هیچ موجازه‌فه‌و مه‌ترسی بۆ كۆمپانیا بیانییه‌كان تێدانه‌بو، بۆیه حه‌ق نه‌بو كۆنتراكت به‌وجۆره له‌گه‌ڵ ئه‌و كۆمپانیایانه‌دا بكرێت.
ئه‌و شاره‌زایه‌ی بواری نه‌وت ئاماژه‌ی بۆ ئه‌وه‌شكرد كه به‌پێی كۆنتراكته نه‌وتییه‌كان ده‌بێت حكومه‌تی هه‌رێم نیوه‌ی ئه‌و بڕه پاره‌یه له دواتردا بداته‌وه به‌و كۆمپانیایانه‌ی له سه‌ره‌تاوه خه‌رجی ده‌كه‌ن، به‌مه‌به‌ستی گه‌ڕان به‌دوای نه‌وتدا، به نمونه ئه‌گه‌ر كۆمپانیاكه وتی یه‌ك ملیۆن دۆلارم سه‌رفكردوه، به‌ڵام حكومه‌تی هه‌رێم له ئێستادا به‌هۆی دانه‌مه‌زراندنی وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كانه‌وه، هیچ ده‌سته‌یه‌كی بۆ به‌دواداچون‌و لێكۆڵینه‌وه له خه‌رجییه‌كانی ئه‌و كۆمپانیایانه پێك نه‌هێناوه، ئه‌مه‌ش مه‌ترسییه‌كی زۆر گه‌وره‌یه‌و له زه‌ره‌ری سامانی خه‌ڵكدایه.
وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كانی هه‌رێم، هه‌رێمی كوردستانی دابه‌شكردوه بۆ (48) بلۆك، به‌مه‌به‌ستی گه‌ڕان بۆ دۆزینه‌وه‌ی نه‌وت، كه تائێستا هیچ پسپۆڕێكی جیۆلۆجی هه‌رێمی نه‌خستوه‌ته ناو ئه‌و تیمانه‌وه كه به‌پێی یاسای نه‌وت‌و غازی هه‌رێم ده‌بێت كادیری خۆماڵیی به‌شداربكرێت، له‌كاتێكدا له زانكۆكانی سلێمانی‌‌و سه‌ڵاحه‌دین‌و دهۆك ده‌یان پسپۆڕی جیۆلۆجی‌‌و شاره‌زا هه‌ن، سه‌رباری ئه‌وه‌ی به‌لای هه‌ندێك له پسپۆڕانی نه‌وته‌وه بۆ ئێستای كورد زۆر پێویستبو كه له‌و كۆنتراكته نه‌وتیانه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم له‌گه‌ڵ كۆمپانیا بیانییه‌كان ئه‌نجامیداوه، كۆمپانیا بیانییه‌كانیان كاریان له‌سه‌ر راهێنانی كادیری كورد بكردایه به‌مه‌به‌ستی راهێنانی له‌بواره‌كه‌دا، چونكه كورد خۆی نازانێت نه‌وت ده‌ربهێنێت‌و هه‌نارده‌ی بكات‌و پسپۆڕی ته‌كنیكیشی له‌وبواره‌دا كه‌مه.
نه‌وزاد عومه‌ر كه ساڵی 1975 بڕوانامه‌ی دكتۆرای له‌بواری ئه‌ندازیاری نه‌وت له به‌ریتانیا به‌ده‌ستهێناوه، ئێستا وانه‌بێژه له زانكۆی كۆیه، وتی: "ئه‌و گرێبه‌ستانه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم ئه‌نجامیداون، باس له هیچ رێككه‌وتنێك ناكات بۆ په‌روه‌رده‌كردنی كادیری خۆماڵی‌‌و وڵاتی ئێمه زۆر دواكه‌وتوه له‌بواری پیشه‌سازیی نه‌وتدا، پێویستبو چه‌ند به‌ندێك هه‌بوایه له‌و گرێبه‌ستانه‌دا بۆ پێگه‌یاندنی كادیری زانستیی كورد له‌بواری دۆزینهوهو هه‌ڵێنجان‌و هه‌نارده‌كردنی نه‌وتدا".
ده‌رهێنان‌و فرۆشتنی نه‌وت له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانی هه‌رێمه‌وه، به‌ده‌رنییه له ململانێی حیزبیی نێوان پارتی‌‌و یهكێتیو به‌رژه‌وه‌ندیی هاوبه‌شیان له‌و مه‌سه‌له‌یه‌دا، ئه‌و سێ كۆمپانیا بیانییه‌ی پرۆسه‌ی هه‌نارده‌كردنی نه‌وتیان له هه‌فته‌ی رابردودا ئه‌نجامدا، له (6) ساڵی رابردوداو پێش یه‌ككگرتنه‌وه‌ی ئیداره‌كانی هه‌رێمی كوردستان، به سه‌ربه‌خۆیی‌‌و به‌بێ پرسكردن به‌یه‌كتری‌‌و په‌رله‌مانی كوردستان، له‌لایه‌ن پارتی‌‌و یه‌كێتییه‌وه هێنراوه‌ته كوردستان، كۆمپانیای نه‌رویجی (Dno) له‌لایه‌ن پارتی دیموكراتی كوردستانه‌وه له‌ژێر ناوچه‌ی ده‌سه‌ڵاتداری خۆیدا، كۆنتراكتی له‌گه‌ڵدا كراوه بۆ ده‌رهێنان‌و فرۆشتنی نه‌وتی كێڵگه‌كانی تاوگی له زاخۆ، كۆمپانیای(Addax Petroleum)ی كه‌نه‌دی به هاوبه‌شی كۆمپانیای (General Enerji) توركی، له‌لایه‌ن یه‌كێتی نیشتمانیی كوردستانه‌وه له‌ژێر ناوچه‌ی ده‌سه‌ڵاتداری خۆیدا كۆنتراكتی له‌گه‌ڵدا كراوه، بۆ ده‌رهێنان‌و فرۆشتنی نه‌وتی كێڵگه‌كانی ته‌قته‌ق، به‌پێدانی پشك به كۆمپانیا تایبه‌تییه‌كانی هه‌ردو حیزب له‌لایه‌ن ئه‌و كۆمپانیا بیانیانه‌وه، جگه له‌وه‌ی ته‌ئكید كردنه‌وه‌ی مه‌سعود بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستانیش له‌سه‌ر هاوپه‌یمانێتی ستراتیژی نێوان پارتی‌‌و یه‌كێتی له‌كاتی مه‌راسیمی هه‌نارده‌كردنی نه‌وتدا، زاده‌ی ئه‌و ململانێ حیزبییه‌و به‌رژه‌وه‌ندییه هاوبه‌شه‌ی نێوان هه‌ردولایه.