دیموکراسیەت زۆرلایە‌ن دەگرێتەوە، ئازادی خەڵکی، یەکسانی هاونیشتمانیان لە‌بەردەم یا‌سادا، دابەشکردنی دەسەڵات، پارێزگاریکردنی مافی کەمایەتیەکانی کۆمەڵگا، مافی ئازادی رادەربڕین‌و رێزگرتنی فرەجۆری بیرکردنەوە بەشە گرنگەکانیەتی. هەرهەمو ئەم بەشانەش پەیوەستن بە‌یەکەوەو بەپڕۆسەی رۆژانە‌ی دیموکراسیەوە بە‌ندن.
ئەمڕۆ دیموکراسیەت لەهەمو لایەک زۆربەندە بە‌بونی سیستمەوە کە دەبێت دەسەڵاتی سیاسی لەسیستمدا کۆنترۆڵ بکرێت و دەسەڵا‌تە‌کە‌شی سنورداریش بکرێت. بەداخەوە دەسه‌ڵاتی سیاسی لەکوردستان بێ سنورەو ئەودیوی هەمو ئەولایەنانە‌ی کە لەسەرە باسم کرد دەشکێنێت. بۆ نمونە لایەنە هەرەگرنگەکەی دیموکراسی کە بریتیە لەئازادی رادەربڕین، فە‌یلەسوفی فەرەنسی فۆڵتێر دەڵێت "ئامادەم تاکو مردن بۆ ئەوەی بە‌رانبەرەکەم بەئازادی رای جیاوازی خۆی بڵێت".
هەمو كات چالاكییەكا‌نی دەسەڵات‌و دەوڵەت دەبێت بناغەكەی لە‌ئازادی‌و سەربەخۆیی خەڵكەوە بێت، هەروەها دەبێت داوایەكی بەنرخ و بەرزیش بێت كە دەسەڵات خۆی ئەوەندە كراوە بێت كە بتواننرێت بەئاسانی پێداچونەوە‌ی دەسەڵات و بڕیارەکانی بكرێت و بواریش هەبێت بتوانرێت لەسەر خەوش و عەیبەكانی دەسەڵات را دروستبكرێت لەناوكۆمەڵدا. واتە لێرەدا دولایەنی گرنگ هەیە یەكەم كە دەسەڵات بەكراوەیی لەدام ودەزگاكانیدا رێگای پێداچونەوە بدات، دوه‌میش ئازادی هەبێت بۆ فراوانكردنی رای جیاوازو رەخنە گرتن بەرانبەر بە‌دەسەڵات لە ناو كۆمەڵدا.
هەمو‌مرۆڤێک لە سیستە‌می دیموکراسیدا مافی بیرکردنەوە‌و هەڵسوکەوتی ئازادانەی هەیە، تاکو ئەو سنورەی هێز دژی خەڵکی بۆ ناچارکردنیان بەکارنە‌هێنێت. ئەمەش یاسایەکی زۆر ئاسایی وسروشتی کۆنە لە بیروبۆچونی دیموکراسیدا کە زۆربەی فە‌یلەسوفە کۆنەکان باسیان کردوە. یا‌ساکان سەرەتا لەسەر بناغەی رەوشت‌و ئەخلاق دانراون. هەروەها ئایینە‌کانیش هاوبەشی شیکارکردنی یاسای سروشتیان کردوە بە‌وەی کە مرۆڤ دەستکردی یەزدانەو بەم شێوەیە یاساکانی سروشتیش خوایین. هەربۆیە لە‌یاسای ئایینه ئاسمانییه‌کاندا نابێت بەرانبەر شەڕ بوەستین ئەگەر یەکێک دای بەڕومەتی راستماندا دەبێت رومەتی چەپیشمانی بدە‌ینێ. ئەگەر یەکێک بەزۆر کراسەکەتی برد تۆ چاکەتەکەشی بدەرێ. ئەگەر یەکێک ناچاری کردیت ماوەیەک لەگەڵی بڕۆییت تۆ دو ئەوەندە لەگەڵیدا بڕۆ. هه‌روه‌ها له‌به‌رامبه‌ریشدا یاسای تۆڵەی چاوبەچاویش ، دان بە دانیش هەیە.
لێرەدا زۆر پرسیار دەردەکەون بۆنمونە کێ تاکی کۆمەڵ بپارێزێت له‌تاوانکاران؟ ئەمڕۆ یاسا ئایینییه‌کان ناتوانرێت بەکا‌ربهێنرێت بۆ بەرگری وپاراستنی تاکی کۆمەڵ، بەڵکو پێویسته دەوڵەت و دەسەڵات تاکی کۆمەڵ لەزیان ودەستدرێژی بپارێزێت. بەڵام ئەگەر دەسەڵات خۆی هێرش بکاتە سەر هاونیشتمانایان کێ بەرگری لە هاونیشتمانیان بکات؟ ئەمە پرسیارێکی قورس و گرنگی ئە‌مڕۆیە لە کوردستان وڕۆژەهەڵاتی ناوەڕاستدا.
لە‌کۆمەڵگایەکی دیموکراسیدا، هاونیشتمانیان چاوەڕێن دەوڵەت مافەکانیان بپارێزێت، نەک دەسەڵات دەستەکانیان ببڕێت. هەروەها هاونیشتمانیان چاوەڕێن دەوڵەت و دەسەڵات پێویستیەکانیان جێبەجێبکات و بیانپارێزێت لە توندوتیژی و دزی و جەردەیی و فڕوفێڵ. ئەگەر دەسەڵات ئەم ئەرکانەی کرد ئەوا ئەوکاتەش هاونیشتمانیان متمانە‌ی خۆیان بە دەسەڵات ویاساو دەوڵەت دەسپێرن وەکو چۆن لە زۆر وڵاتانی ئەوروپا دەبینرێت. بەڵام ئەگەر وانەبو، دەبێت هاونیشتمانیان چی بکەن؟ ئەگەر هاونیشتمانیان بێ هیوابون و دەسەڵات ئەرکەکانی جێبەجێ نەکردن؟ ئەوکاتە هاونیشتمانیان چی بکەن ئەگەر دەسەڵات خۆی جەردە بێت و سامان و خاک وزەوی شارەکان بکەن بە موڵکی خۆیان و یاسا شکێن بن؟ هاونیشتمانیان روبکەنە کوێ ئەگەر دەسەڵات توندوتیژی بەرانبەر کۆمەڵگا بە‌کاربهێنێت؟ هاونیشتمانیان چۆن خۆیان لە‌دەسەڵاتێکی ئاوا بپارێزن و کێ بیانپارێزێت؟ هاونیشتمانیان چی میتۆدێک بەکاربهێنن؟ ئاێا دەبێت هاونیشتمانیان رق و تۆڵەسەندنەوە بەکاربهێنن؟ وەڵامی من نەخێره ، هەرگیز نابێت هاونیشتمانایان تٶڵەو توندو تیژی بەکاربهێنن.
هیواداریشم هاونیشتمانیان لە دەسەڵات دیموکراسی تربن، راپەڕین و خۆپیشاندانی ئاشتیانە زۆر گرنگ و رێگا پیشاندەرێکی ژیرانە‌شە بۆ دەسەڵاتە نادیموکراسیە و نە‌خوێنەواره‌کەمان. دەسەڵات کاتێکی درێژە یاساشکێن و نادیموکراسین، بەڵام با هاونیشتمانیانمان دیمۆکرات و ئاشتی خواز وفێرکە‌ربن و گیانی دوژمانیەتی کۆن ونوێ نەهێڵن وەکو غاندی دەڵێت ئەگەر تۆڵەی چاوێک لەجیاتی چاوێک بێت، ئەوە لە ئاکامدا کاتێکی زۆر ناخایەنێت کۆ‌مەڵگاو جیهان وهەموی کوێر دەبن. هەربۆیە من ناخوازم کۆمەڵگاکەم بێ چاوبێت. خۆپیشاندانی ئاشتیانەی هاونیشتمانیانی کوردستان بەرانبەر دەسەڵاتی بێباک و ناژیر، من و زۆرکەسی تر پشتگیریتا‌ن دە‌کەین.
دەسەڵات شانازی بە مێژوی پڕ له‌خەباتییه‌وه دەکات ، بەڵام کام خه‌بات ، وادەزانن خەبات هە‌ر شاخەو چەکە. ئایا باسکردنی ئەم خەباتە‌ی ئێوە کۆتایی نە‌هات؟ خەباتی خوێن و کوێرکردنی کۆەمەڵگا‌کەمان؟ خەڵکی زۆر دەمێکە ئەو شانازیە‌ی ئەوخەباتەی فڕ‌ێ‌داوە ، چونکە دەزانن کە دەسەڵات دەمێکە بەرهەم و حەقی ئەو خه‌باتە‌ی دزیوە بۆ خۆیی و بەملیۆنەها جار حەقەکەشی وەرگرتوە‌تەوە، بەڵام کەس حەقی کوێرکردنی کۆمەڵگاکەمانی تاکوئێستا نە‌داوە‌تەوە.
کوردستانمان ئێستا پیویستی بە غاندیە‌ك ومارتین لۆسە‌رێکە . بە میتۆدی ئەوان بە‌بێ توندوتیژی دژی دەسەڵات و دا‌م ودەزگای دەسەڵات کەئێستا وەستاون . خراپترینیش ئە‌وەیە کە دەسەڵات تۆڵەسەندنەوە لەگەڵ هاونیشتمانی خۆیدا بە‌کاربهێنێت. تۆڵەسەندنەوە کوێرمان دەکات، فرانس باکۆن دەڵێت (ئەوەی هەربیر لەتۆڵەسەندنەوە بکاتەوە ئەوا برینەکەی هە‌ربەکراوەیی دەمێنێتەوە).
هەستی مرۆڤ بۆ تۆڵەسەندنەوە بەهێزە بەڵام مرۆڤ نابێت دوای هەستی بکەوێت، به‌ڵکو دەبێت کۆنترۆڵی خۆی بکات. لەجیاتی تۆڵە با هەستەکانمان ببن بە تێکست و نوسین، کاربکەیینە سەرکۆمەڵ کە دژی توندوتیژی بن. بەداخەوە گیانی تۆڵەسەندنەوە هەندێ نوسەروهونەرمەندو سیاسی کوردیان کوێرکردوە لەنوسین و وتەکانیاندا داکۆکی لە دەسەڵاتێکی گوناهبار دەکەن هەرچەندە ئێستا ئایندەی هاونیشتمانیان لەمەترسیدایە.
ئەمڕۆ گرفتی گەورەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەبونی دیموکراسی‌یە . ئەرکی هەمومان بریتیە لە رێگاگرتن لە بەردە‌وامی دیکتاتۆری و دەسەڵاتی تا‌کە کەسی. گرنگیشە نەهێڵرێت ئەم‌جۆرە رژیم و دەسەڵاتانە هاونیشتمانیان خراپ و گەوج بکەن و فێری توندوتیژییان بکه‌ن‌و هەستن بە شێواندنی دەرونیان.
ئەم چەند ساڵەی دوایی چاره‌نوسی رژێمەکانی هاوشێوه‌ی یه‌کێتی سۆفیەت، پاناما، شیلی، چین، بورماو ولاتانی بەڵتیک، فێری کردین کە کۆتایی سیستمی تۆتالیتاریزم کارێکی حه‌تمییه، به‌تایبه‌تی ئه‌و کاته‌نە‌‌ی کە خەڵک بە کۆ رادەپەڕن ودەجوڵین. جوڵانەوەی ئاشتیانەی خەڵکی نیپاڵ و زامبیا و هەندێ وڵاتی تر سەرکەوتن، بەڵام جوڵانەوەی خەڵکی چین و بورما تاکوئێستا به‌رده‌وامه ونەبۆتە میکانیزمی هەمو کۆمەڵگاکە. گوێنەگرتنی خەڵکی لەداواکانی دەسەڵات و یاخیبونێکی ئاشتیانەی هاونیشتمانیانیش جۆرێکی گرنگە لە جوڵانەوەی ئاشتیانەی سڤیل دژبە دەسەڵاتی نادیموکراسی لەجیهاندا.
خواستمە دەسەڵات ئاقڵانە مامەڵە لەگەڵ هاونیشتمانیان بکات چونکە ئایندەی کوردستان بەپلەی یەکەم لە ئەستۆی دەسەڵاتدایە ، لەهەمو شوێنێک دەسەڵاتی سیاسی ئەرکی گەورەی لەسەرە نەک هاونیشتمانیان، بەتایبەتی لە‌وڵاتێک کە سامان و خاک و زەوی کراوەتە موڵکی دەسەڵات.
کۆمەڵەی دۆستانی ژینگەی کوردستان ( ک.د.ژ.ک) باوەڕی بەمیتۆدی ئاشتیانەی سیاسی وکۆمەڵایەتی هەیە بۆ گۆڕینی کۆمەڵگا و جیهان لەچارەسە‌رکردنی ناکۆکیەکانی کۆمەڵگادا ، ئاشتی تە‌نها ئامانجمان نیە ، بەڵکو بەکارهێنانی مێتۆدی ئاشتیش گرنگە لەپڕۆسەی گوڕان و چارەسەکردنی گرفتەکاندا. ئێمە باوەڕمان بەمیتۆدی ئاشتیانەو دورلە‌‌بەکارهێنانی توندوتیژیە بۆ چاره‌سه‌رکردنی ناکۆکی و کۆنفلیکتەکان لەهەرشوێنک بێت. ئێمە ئه‌وه دەزانین‌و له‌و پێناوه شدا دەبێت کاربکەین بۆ نەهێشتنی فاکتەری ناکۆکییەکان وەکو فاکتەری ئابوری، گەندەڵی سیاسی و ئیداری ، ئیکۆلۆجی و کۆنفلیکتی کەلتوری سیاسی و کۆمەڵایەتی . هەربۆیە زۆربەی جوڵانەوە سەوزه‌کان لەگەڵ نەهێشتنی چەک و هێزی سەربازیدان و بێ توندو تیژی دەیانەوێت ئاسایشی کۆمەڵگا بپارێزن. جیهانێکی پڕ له‌ئاشتی مەرجە بۆ ئەوەی دادپەروەری کۆمەڵایەتی جیهانیی دروست بکات.
* سەرۆکی کۆمەڵەی دۆستانی ژینگەی کوردستان