سازدانی: رۆژنامه‌
له‌م دیمانه‌یه‌دا د.مه‌ریوان وریا قانع باس له‌وه‌ ده‌کات که‌ گۆڕانی سیستمی ئێستای هه‌رێمی کوردستان مەسەلەیەكی حەتمییە چونکه‌ بەكردەوە ئەم سیستمە ھیچ پایەیەكی ناوەكی مانەوە و بەردەوامبونی نەماوەتەوە و سەرلەبەری ئەزمونەكە بوە بە ئەزمونێكی سەربازیی و ئەمنیی و ئیعلامیی نابەرپرسیار، هاوکات پێی وایه‌ له‌ دۆخێکی وه‌ک ئێستادا زەحمەتە لە كوردستاندا ھیچ ھێزێك، نەك تەنها ئۆپۆزیسۆن، بتوانێت مامەڵەیەكی عەقڵانی لەگەڵ پێشهاتەكاندا بكات.
 
رۆژنامه: ئەم دۆخەی ئێستا هەرێمی كوردستانی پیا تێپەڕدەبێت، چۆنی لێكدەدەیتەوە و روانیتان بۆ داهاتوی نزیكی ئەم هەرێمە و كێشەكانی چۆنە؟
د.مه‌ریوان وریا قانع: بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە، با بە گێڕانەوەی حیكایەتێكی نوسەری چیكی «فرانز كافكا» دەستپێبكەم. لەكتێبی "بەدەعبابون"دا، «فرانز كافكا» بەسەرھاتی كوڕێكی گەنج دەگێڕێتەوە؛ كە ناوی "گریگۆری سامسا"یە. ئەم كوڕە كەسێكی ئیشكەرە، دابینكردنی ژیانی باوكێكی پیر و دایكێكی نەخۆش و خوشكێكی مناڵی كەوتۆتە سەرشان. بەبێ ناڕەزایی دەربڕینێكی بەرچاو، ژیانی ھەمویان مسۆگەر دەكات و ئەوەی پەیدای دەكات، بۆ ھەموانی سەرفدەكات. بەڵام سبەینێیەك كە لە خەو ھەڵدەستێ و دەیەوێت بڕوات بۆ سەر كارەكەی، تەماشا دەكات بوە بە دەعبا، بوە بە قالۆنچەیەكی گەورە، لەوە كەوتوە ئینسان بێتو گۆڕاوە بە دەعەجان. بۆیە نەخۆی رویدێت بچێتە دەرەوە و نە خێزانەكەشی دەھێڵن بڕوات. بەمجۆرە ماوەیەك لەناو ژورەكەی خۆیدا دەمێنێتەوە و دەبێت بە ئەرك بەسەر خێزانەكەیەوە. لە شانسی خۆی و لە شانسی خێزانەكەیدا، دوای ماوەیەكی كەم وەك دەعبایەكی گەورە لە ژورەكەی خۆیدا دەمرێت.
 
لەزۆر روەوە، بەسەرھاتی دەسەڵاتدارێتیی كوردی، لە بەسەرھاتی گریگۆری سامسای ناو رۆمانەكەی «كافكا» دەچێت. وەكچۆن «گریگۆری سامسا» لەخەوھەڵدەستێتو دەبینێت بوە بە دەعبا، بەھەمانشێوە، ساڵانێكە كۆمەڵگای ئێمە لە خەو ھەستاوە و دەبینێت ھێزە باڵادەستەكانی ناو سیاسەتی كوردی بون بە دەعبا، بون بە دەعەجانێكی گەورە، بون بەھێزێك، ھەمو مانا ئینسانی و دیموكراسی و ئەخلاقییەكانی سیاسەتیان لەدەستداوە. بونەتە سەرچاوەیەكی گەورەی مەترسی بۆ كۆمەڵگای ئێمە و بۆ خودی خۆشیان. دوا دەركەوتی ئەم بەدەعبابونەی حوكمڕانی كوردی، ئەو سپێدەیە بینرا كە كۆمەڵگای ئێمە بەخەبەرھاتەوە و بینی سیاسییەكانی كورد، دەبابەیان ھێناوەتە سەر شارە كوردییەكان، شەقام و گۆڕەپان و كوچە و كۆڵانەكانیان پڕكردوە لە چەكداری دەمامكدار، وەزیری پێشمەرگەی حكومەتە "خۆماڵیەكە"، بە گەنجە گیراوەكانی شاری سلێمانی و دەوربەری دەگوت "ئەسیر یان دیلی جەنگ". كۆمەڵگای ئێمە، وەك «گریگۆری سامسا»ی ناو رۆمانەكەی «كافكا»، لەخەو ھەستا و بینی دەسەڵاتدارێتیی كوردی گۆڕاوە بە لەشكرێك لە چەكداری دەمامكدار و دڵڕەق، لە رۆبۆتی حیزبی ئامادە بۆ گرتن و كوشتن و لێدان و ئیهانەكردن، لەھەڕەشە و بێڕێزیكردن بەرامبەر بە ئینسان و كۆمەڵگا.
 
بێگومان مەسەلەی بە دەعبابونی بزوتنەوە نەتەوەییەكان، دیاردەیەكی تازە نییە، مەسەلەی گۆڕانی بزوتنەوەیەكی نەتەوەیی، بەبزوتنەوەیەكی پڕ لە شەقاوە و كەسانی نەخوێندەوار و سەركردەی نابەرپرسیار، یان گۆڕانی بۆ دەعبایەك، كە بەچكەكانی خۆی بخوات، دیاردەیەكە لەمێژە ھەستیپێكراوە. نوسەری گەورە "فرانز فانۆن"، لە كتێبی "چەوساوەكانی سەر زەوی"دا، بەدوردرێژی لەسەر ئەم گۆڕانە كافكایی و ترسناكەی ناسیۆنالیزم دواوە. لەو كتێبەدا، «فانۆن» باس لە گۆڕانی سەركردەكانی دوای سەركەوتنی خەباتی نەتەوەیی دەكات، بۆ پیاوانی پڕتەماح و بیرتەسك و بەدكار، بۆ كەسانێك تەماحی دەسەڵات دەیانجوڵێنێت و تەماحی كەڵەكەكردنی سەروەت و سامان، ھەڵوێست و ھەڵسوكەوتەكانیان دەستنیشاندەكات. ترسی گەورەی «فانۆن» لەوەدایە؛ كە بزوتنەوە رزگاریخوازییە نەتەوەییەكان، دوای سەركەوتن ھەمان دونیا دروستبكەنەوە؛ كە داگیركەران دروستیانكردبو، و ھەمان نامۆبون بەرھەمبهێننەوە كە ئەو بزوتنەوەیە لەجەنگدابوە لە گەڵیدا.
 
خاڵێك؛ كە لێرەدا گرنگە باسیبكەم ئەوەیە: «فانۆن» باسی سەركردەكانی دوای سەركەوتنی خەباتی نەتەوەیی دەكات، واتە باسی قۆناغی دوای سەركەوتن دەكات؛ بەسەر داگیركەراندا و بەدەستهێنانی سەربەخۆیی. تراژیدیای میللەتی ئێمە ئەوەیە حوكمڕانییەكەی گۆڕاوە بەو دەعبا كافكاییەی باسمكرد، بەبێ ئەوەی توانیبێتی سەركەوتن بەدەستبهێنێت. ئەوەی لە كوردستاندا رویداوە و رودەدات، گۆڕانی دەسەڵاتدارانی كوردە بۆ دەعەجانێكی كافكایی؛ بەبێئەوەی ئەم دەسەڵاتدارانە توانیبێتیان لانیكەمی سەركەوتنی نەتەوەیی بەدەستبهێنن. لەدوای كەوتنی رژێمەكەی سەدامەوە، ئەمه‌ریكییەكان بەشێكی كەمی كوردستانیان بە دیاری بەخشی بە پارتی و یەكێتی، ئەوانیش لەباتی دروستكردنی حوكمڕانییەكی نیشتیمانیی و نەتەوەیی، دو ئیمارەتی حیزبی و دو دەسەڵاتی سوڵتانیان لەو سێ شارەدا دروستكرد؛ كە كەوتۆتە ژێر دەسەڵاتییانەوە. لەئێستاشدا، ھەمو ھەوڵێكیان، بەگۆڕانیشیانەوە بۆ دەعبایەكی سیاسی، بە مەبەستی پاراستنی ئەم دو ئیمارەتە حیزبییە و رێگرتنە لە گۆڕانی ئەم حوكمڕانییە؛ لە ئیمارەتی حیزبیی سوڵتانییەوە، بۆ دەسەڵاتدارێتییەكی نەتەوەیی و مەدەنیی.
 
بە كورتی، من دۆخی ئەمڕۆی كوردستان بەمشێوە كافكاییە دەبینم. وەك دۆخێك دەیبینم تیایدا بزوتنەوەیەكی سیاسیی نەتەوەیی ھەمو ئاكارە ئینسانی و دیموكراسی و نیشتیمانییەكانی لەدەستداوەو گۆڕاوە بۆ دەعەجانێكی سیاسیی، بۆ دەعبایەك لەشەڕێكی دەستەویەخەدایە لەگەڵ ئەو كۆمەڵگایەدا كە حوكمیدەكات. بەتایبەتی لەگەڵ ئەو بەشەی كۆمەڵگادا؛ كە وشیاری ئەوەی ھەیە دەركەوتەكانی ئەم كردەی بەدەعبا و بەدەعەجانبونە لە زیاد لە ئاستێكدا ببینێ.
 
بەڵام، داخۆ ئایندەی ئەم دۆخە بە كوێ دەگات؟ لە رۆمانەكەی كافكادا، "گریگۆری سامسا"، دوای ماوەیەكی كەم لە بونی بە دەعبا دەمرێت، مردنی گریگۆری سامسا كۆتاییهاتنە بەو نامۆبونە گەورەیەی كە ئەو وەك ئینسانێك تێیكەوتبو، مەرگ ھەم «گریگۆری سامسا» خۆی و ھەم خێزانەكەی رزگار دەكات؛ لەوەی ئەم ئینسانە وەك دەعبا بژی و وەك دەعبا بمێنێتەوە. سەبارەت بە ئەزمونی سیاسیی كافكاییانەی كوردستانیش، من چاوەڕوانییەكی ئیجابیترم لەوەی لە رۆمانەكەی كافكادا باسكراوە، نییە. ئەم شێوازە لە حوكمڕانی، یان ئەوەتا بەردەوامی بەدەعبابونی خۆی دەدات و ھەر رۆژە و بەشێكی دیاریكراوی ئەو كۆمەڵگایە وێراندەكات، وەك لە ھاوشێوەكانیدا لە لیبیا و یەمەن و سوریادا دەیبینین، یان ئەوەتا كۆمەڵگا لەناویدەبات، یان ناچاریدەكات بگۆڕێت و دەسكاری پێكهاتە ناوەكییە ترسناكەكەی خۆی بكات و كۆتایی بە توانا و ئەگەرەكانی بەدەعبابونی خۆی بهێنێت. بەداخەوە، ھەمو ئەو ئاماژانەی من تائێستا دەیانبینم، پێماندەڵێت: ئەم ئەزمونە سیاسییە نایەوێت لەو دۆخە كافكاییە رزگاری ببێت، نایەوێت خۆی لە بەدەعەجان و بەدەعبابون رزگاربكات، نایەوێت ئەو سەرزەمینە سیاسییە بگۆڕێت و دابڕێژێتەوە كە لەم شێوەیەی ئێستایدا ھەمو مانایەكی ئازادیخواز و دیموكراس و ئینساندۆستی لە سیاسەتی كوردی سەندۆتەوە. ئەم دۆخە بەڕادەیەك ترسناكە، ھەر كەس و ھێز و لایەنێك بیەوێت ئاوێنەیەك بە دەسەڵاتداران پیشانبدات بۆ ئەوەی بەدەعبابونی خۆیانی تێداببینن، وەك ھێزی نەیار و ناپاك و نابەرپرسیار وێنادەكرێن و ھەوڵی لێدان و ترساندن و بێدەنگكردنیان دەدرێت. ئاشكرایە، ئەم دۆخە دۆخێكی ھێجگار خراپ و نابەرپرسیار و ترسناكە، بەھیچ جۆرێك دۆخی میللەتێك نییە سەد ساڵ بۆ ئازادی جەنگابێت.
 
بەبۆچونی من گۆڕانی ئەم سیستمە بەدەعبابوە، مەسەلەیەكی حەتمییە، بەكردەوە ئەم سیستمە ھیچ پایەیەكی ناوەكی مانەوە و بەردەوامبونی نەماوەتەوە. سەرلەبەری ئەزمونەكە بوە بە ئەزمونێكی سەربازیی و ئەمنیی و ئیعلامیی نابەرپرسیار، شتێك بەناوی متمانە و كاری پێكەوەیی و ھاریكاری سیاسییەوە بونی نەماوە.
 
رۆژنامه: پێتوایە لەئەنجامدا یەكێك لەلایەنەكان (دەسەڵات، یان ئۆپۆزسیۆن) بەدۆڕاویی دەچنە دەرەوە؟ ئەگەر وایە ئەو لایەنە كێ دەبێت؟
د.مه‌ریوان وریا قانع: وەڵامی ئەم پرسیارە پابەستی ئەوەیە چۆن لە چەمكی "دۆڕان" تێبگەین. ئەگەر دۆڕانی سیاسی، بە مەسەلەی "متمانەی سیاسی"ی كۆمەڵگا و بە رادەی دڵسۆزبونی كۆمەڵگاوە بۆ دەسەڵاتداران ببەستینەوە، یان بەوەوە بیبەستینەوە نەوە نوێكان، ئەوانەی كە سبەینێ دروستدكەن، چەند خۆیان بە خاوەنی ئەو دەسەڵاتە سیاسییە دەزانن كە لەئارادایە، ئەوا دەسەڵات لە دونیای ئێمەدا لە مێژە دۆڕاوە. لەمێژە متمانەی سیاسی و باوەڕبون بە دەسەڵاتداران لە كوردستاندا وێرانبوە، لەمڕوەوە، ئەزمونی دەسەڵاتدارێتیی كوردی، زۆر لە ئەزمونی بەعس دەچێت. سەدام حوسه‌ین تا ئەوكاتەی دەبابەكانی ئەمه‌ریكا چونە ناوەڕاستی بەغداوە، ھێشتا توانای ئەوەی ھەبو لە بەغدا خەڵك لەسەر شەقامەكانی ئەعزەمییە كۆبكاتەوە و چەپڵەی بۆ لێبدەن و بۆی ھەڵبپەڕن، بەڵام ھەمومان ئەو راستییە دەزانین؛ كە شتێك بەناوی متمانەی سیاسی و باوەڕبون و ھەستی ئینتیما لای ئینسانی عێراقی بەرامبەر بە بەعس نەمابوەوە. لەم ئاستە ستراتیژییە گرنگەدا، دەسەڵات لە كوردستاندا لەمێژە دۆڕاوە، لەمێژە ئەو زەمینە كۆمەڵایەتی و ئینسانییە گەورەیەی لەدەستداوە؛ كە ھەمو دەسەڵاتداریەتیەك بۆ بەردەوامی ژیان و مانەوەی، پێویستی پێیەتی... كە ئەمە دەڵێم، مانای ئەوە نییە دەسەڵات لە كوردستاندا ناتوانێت فەزای مەدەنیی شار و شارۆچكە و گوندەكانی كوردستان بگۆڕێت؛ بە فەزایەكی سەربازیی و ئەمنیی و پڕیبكات لەو ھێزە پەروەردەكراو و گوێڕایەڵانەی ئامادەن ھاونیشتیمانیانی خۆیان لەپێناوی حیزبدا بكوژن. تا ئەمڕۆكەش، دەسەڵات توانای ئەوەی ھەیە سەرلەبەری پەیوەندییە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان بگۆڕێت؛ بۆ پەیوەندیی سەربازیی و لۆژیكی ھێز بخاتە شوێنی لۆژیكی كاری سیاسی لە كوردستاندا. ئەوەی ھەمومان دەیزانین، دەسەڵات دەتوانێت خوێنی زیاتر بڕێژێت و سەكۆ و رادیۆ و تەلەفیزیۆنی زیاتر بسوتێنێت و زیندانەكانیشی قەرەباڵغتر بكات. بەڵام ئەم كارانە لەھیچ ئەزمونێكی سیاسیدا، ھێمای سەركەوتن نەبون و نین، بەڵكو راكردنێكی بەپەلەیە بەرەو دۆڕانێكی ستراتیژیی. لە سەردەمی مكیاڤیلییەوە، راستییەك ئاشكرابوە؛ كە بۆتە ئەلف و بێی سیاسەت، ئەویش ئەوەیە ھیچ حوكمڕانییەك ناتوانێت تەنها لەڕێگای ھێزەوە بەردەوامبێت، ناتوانێت بە جەور و سەركوتكردن حوكمبكات. ھەمو حوكمڕانییەك، پێویستی بە حیكایەتێكیش ھەیە؛ كە كۆمەڵگا باوەڕی پێبكات، وەك بەشێك لە حیكایەتی خۆی بیبینێت و مامەڵەبكات. بە واتایەكی تر، دەسەڵات بۆئەوەی بمێنێتەوە، تەنها ھێزی دەمامكدار و دڵڕەقی پێویست نییە، ئەسڵەن ئەمە دەسەڵاتی بۆ ناپارێزرێت، بەڵكو پێویستی بەوەیە خەڵك قسە و باس و لێكدانەوە و تەفیسرەكانی بەڕاست بزانێت و متمانەی خۆی بەم قسە و باس و تەفسیرانە ببەخشێت. ئەوەی دەسەڵات لە كوردستاندا بەتەواوی دۆڕاندویەتی، بەتایبەتی لەماوەی ئەم دو مانگەی دواییدا، متمانەكردنە بەو حیكایەتەی بۆ خەڵكی دەگێڕێتەوە، ئەو لێكدانەوە و شیكردنەوانەیە كە بۆ روداوەكان و بۆ ھێزەكان و بۆ كۆمەڵگای دەكات. لەراستیدا، دۆڕاندنی دەسەڵات، ئەوكاتە روكارێكی ستراتیژیی وەرگرت؛ كە كەسێكی وەك شێخ جەعفەر، وەزیری پێشمەرگە، بو بە قسەكەری دەسەڵات. ئەوكاتەبو، ئەو پیاوە لەسەر شاشەی تەلەفیزیۆنەكانەوە بۆ دەسەڵات دەدواو شوناسی نیشتیمانپەروەریی و خیانەتی دابەشدەكرد، روداوەكانی لێكئەدایەوە و حیكایەتەكانی دەسەڵاتی دەگێڕایەوە.
 
بێگومان؛ دەكرێت لە ئاستی تریشدا، لەڕوداوەكان رابمێنین. لە دو مانگی رابردودا، كۆمەڵگای ئێمە ناڕەزاییەكانی خۆی بردە سەر شەقامەكان، ھۆكاری ھەرە سەرەكیی بەرپابونی ئەم ناڕەزاییانە، شێوازی ئیشكردنی ئەو مۆدێلە حیزبییە سوڵتانییەیە؛ كە لەدوای راپەڕینەوە لە كوردستاندا دروستكراوە. ئەم مۆدێلە حوكمڕانییە، ئامێرێكی گەورەی بەرھەمهێنانی ناڕەزایی و ھەستكردنێكی قوڵ و فرەلایەنە؛ بە چەوساندنەوە و بێمافی و بێڕێزیكردن. ھەمو ئەمانە، بەشێكی گرنگی ئەو دونیا مادی و مەعنەویەن؛ لە كوردستاندا دروستبوە. راستە، ئەمڕۆ دەسەڵات بەھێزی چەك و سەرباز و توندوتیژیی، شەقامەكانی لە خۆپیشاندەران چۆڵكردوە، بەڵام، ئەم چۆڵبونەی شەقام، مانای چۆڵبونی مێژوی ئێمە نییە، مانای كۆتایی ئەو دۆخە مادی و مەعنەوییە نییە كە ناڕەزاییەكانی دروستكردوە. ئەوانەی ئەمڕۆكە رێیان لێدەگیرێت لەسەر شەقامەكان خۆپیشاندان بكەن، رۆژانە لەناو دڵ و دەرون و ویژدانی خۆیاندا خۆپیشاندان دەكەن. ژمارەی ئەمانەش لە زیادبوندایە؛ لە كەمبوندا نییە. بەم مانایەش، ئەوەی دۆڕاوە، دیسانەوە دەسەڵاتدارانە.
 
ئاستێكی دیكەی دۆڕانی دەسەڵات لەوەدا دەردەكەوێت؛ كە دەسەڵات ھیچ چوارچێوەیەكی بۆ ململانێی سیاسی نەھێشتۆتەوە، بەڵكو بە لۆژیكی ھێزێكی روت ھاتۆتە ناو ناڕەزاییەكانی كۆمەڵگاوە. مەرجی ھەرە سەرەكی دروستبونی ململانێیەكی تەندروست ئەوەیە: چوارچێوەیەكی یاسایی و ئەخلاقیو ئینسانی ھەبێت؛ بۆ ململانێكان. ئینسان ھەستبكات دەتوانێت بەبێ گرتن و كوشتن و ترساندن، ململانێ بكات و ململانێكانیشی ھەمیشە و پێشوەخت نەدۆڕابن. واتە، ململانێ كاتێك دەبێتە ململانێ، كە ئەنجامەكەی پێشوەخت دەستنیشان نەكرابێت. ئەوەی دەسەڵات لە كوردستاندا ئەنجامیداوە، لەناوبردنی ئەو چوارچێوە و تێگەیشتنە تایبەتەیە بۆ ململانێ. لەناوبردنی ھەمو پێوەرێكی یاسایی و ئەخلاقییە بۆ ئاراستەكردنی ململانێكان، شەقھەڵدانە لەھەمو حەڵاڵ و حەرامێكی سیاسیی؛ كە بشێت سنور و یاسایەك بۆ ململانێكان دابنێت. ئەوەی لە كوردستاندا دەسەڵات دەیكات، ململانێیەكی روتە، ململانێی ھێزە؛ بەر لەھەر كردەیەكەی بە عەقڵانیكردنی ھێز، ململانێیەكە بەھایەك و یاسایەك و ئەخلاقێك نایبات بەڕێوە. ئەمەش وەك وتم ئەزمونی دەسەڵاتدارێتیی كوردی خستۆتە دۆخی بەدەعبابونەوە. واتە خستویەتییە دۆخی دۆڕاندنی ھەمو ئەو بەھایانەوە؛ كە بەدرێژایی سەدەیەك كۆمەڵگای ئێمە شەڕی بۆ كردوە.
 
رۆژنامه: كەواتە، تاچەند دەسەڵات (یەكێتی و پارتی) مامەڵەیەكی سیاسییانەی تەندروستی لەگەڵ دواپێشهاتەكاندا كردوە؟
د.مه‌ریوان وریا قانع: بەبۆچونی من یەكێتی و پارتی بەدەگمەن نەبێت مامەڵەیەكی تەندروستیان لەگەڵ ھیچ یەكێك لە كێشە گەورە و گرنگەكانی دونیای ئێمەدا نەكردوە. ئەم دو ھێزە، لەوە تێناگەن كە مۆدێلی حوكمڕانییەكەیان مۆدێلێكی ترسناكە و بە بەردەوامی كێشەی گەورە و پڕمەترسی بۆ كۆمەڵگا و ئینسانی ئێمە دروستدەكات. بەبۆچونی من، كێشەی یەكێتی و پارتی، كێشەی پیادەكردنی ھەڵەی ئەم، یان ئەو سیاسەت نییە بەتەنها، بەڵكو كێشەی دروستكردنی مۆدێلێكی سیاسیی نالەبار و كێشەی عەقڵیەتێكی سیاسیی نەخۆشە. واتە، ھەم ئەو بونیادە دەزگاییەی كە دروستیانكردوە بۆ دەسەڵاتدارێتیی و ھەم ئەو عەقڵیەتەی كە سیاسەت لە وڵاتەكەدا ئاراستەدەكات، كێشەی ھێجگار گەورە و ترسناكیان ھه‌یە. تا ئەم ساتەی ئێستاشمان، لەھەردو ئاستەكەدا، بەھەمان شێوازی جارانیان كاردەكەن، وەك ئەوەی رویدا و ئەوەی دەشێت روبداتەوە، مەسەلەیەك نەبێت ناچاریان بكات بە پێداچونەوەیەكی قوڵ و ھەمەلایەنی پێكهاتە دەزگاییەكەی حوكمڕانیی و بە داڕشتنەوەیەكی دیموكراسییانەی عەقڵیەتە سیاسییە باڵادەستەكە. ئەوان، وەك ھەمیشە رێگە ھەرە ھەرزانو ھەرە سوك و ھەرە ترسناكەكەیان هەڵبژارد: مەبەستم رێگەی بەستنەوەی ناڕەزاییەكانی كۆمەڵگای ئێمەیە؛ بە بونی دەستێكی دەرەكی، یان ویستی خراپی بەشێكی بچوك لە كۆمەڵگا، یاخود عەقڵیەتی ئینقیلابچی ئۆپۆزیسۆنێكی داخ لە دڵ. ئەم تێنەگەیشتنە ھەرزان و بێبنەمایەیان بۆ روداوەكانی ئەم دواییە، یەكێكە لە ھەڵە ستراتیژییە ترسناك و گەورەكانی ئەم دو ھێزە، رەنگە ترسناكترین ھەڵەیەكیان بێت. ئەم شێوازە لە بەرخورد ھۆكارە راستەقینە و قوڵەكانی ناڕازیبونی كۆمەڵگای ئێمە دەشارێتەوە، ناھێڵێت نوقسانییە ترسناكەكانی مۆدێلی باڵادەستی حوكمڕانی دەربكەون و نەخۆشیەكانی ئەو عەقڵیەتە سیاسییەش دادەپۆشێت؛ كە لە كوردستاندا روداوەكان دروستدەكات.
 
بێگومان، ئەمە یەكەمین ھەڵە و دواھەمین ھەڵەی ئەم دو ھێزە نییە. مێژوی سیاسیی دونیای دوای راپەڕینی پارتی و یەكێتی، مێژوی ئەنجامدانی ھەڵەی ستراتیژی یەك لەدوای یەك و پینەكردنی ھەڵەیەكی ستراتیژییە؛ بە ھەڵەیەكی ستراتیژی تر. ھەر لەسەرەتاوە، ئەزمونی دابەشكردنی دەسەڵات بە رێژەی پەنجا بە پەنجا، ھەڵەیەكی ستراتیژیی گەورەبو، وایكرد ئەزمونی دەسەڵاتدارێتی پەرلەمانیی، لەڕێگەی رێگرتن لە دروستبونی ئۆپۆزیسیۆنەوە، بمرێت. دوای ئەوە، بەرپاكردنی شەڕی ناوخۆ، ھەڵەیەكی ستراتیژیی گەورەتر بو؛ لەھەڵەی یەكەمیان. ئینجا، ھەڵەی ئەو ماراسۆنە درۆزنانەیەی نە ئاشتی و نەشەڕ تا سپێدەی كەوتنی سەدام حوسەین، كە بەكردەوە كوردستانی كرد بە دو ئیمارەتی حیزبی بێپەیوەندیی پڕ رق و بوغز و دوژمنكاریی بەرامبەر بەیەك. ئەم ھەڵەیەیان، ئەوەندە گەورە و وێرانكەرە، ئینسان سەری سوڕدەمێنێت؛ لە عەقڵیەتی سیاسی و ئەخلاقی ئەوانەی ئەم دۆخەیان دروستكرد و لەھەموشی تراژیدیتر، وەك دەسكەوت مامەڵەی بكەن. دوای ئەمانەش، ھەڵەی "رێكەوتنی ستراتیژی"ی نێوان یەكێتی و پارتی، كە بەكردەوە شەرعیەتی بەھەمو ھەڵە ستراتیژییەكانی تری ئەم دو ھێزە بەخشی، ئەو ھەڵەیەی دیكەیە؛ كە دۆخی كوردستانی بەمڕۆكە گەیاند. ئینسان، كە ئێستا و دوای تێپەڕینی ئەو ھەمو ساڵانە لەم وێنەیە رادەمێنێت، سەری لە نابەرپرسیارێتیی و نەخوێندەواری و بێباكی سیاسییەكانی كورد سوڕدەمێنێت. باوەڕناكەم ھیچ میللەتێكی تری دونیا، سیاسی لەم بابەتەی ھەبێت، سیاسی بەم رادەیە بێباك و بێمەنتیق و بێ كەمترین ھەست بە بەرپرسیارێتی.
 
ئەم دۆخی لەشكركێشی و بەسەربازیكردنەی ئەمڕۆكەی ژیانی سیاسی و مەدەنی لە كوردستاندا و ئەو پەلامارە دڕندانەیە بۆ سەر كۆمەڵگا و پیادەكردنی ئەو ھەمو فشارە پڕوكێنەرانەی رۆژانە دەكرێتە سەر ئینسانی ئێمە، لەباتی گوێگرتن لەدواكارییەكانی كۆمەڵگا و پیادەكردنێكی راستەقینەی چاكسازییەكی ریشەیی لە مۆدێلی حوكمڕانیدا، ھەڵقەیەكی نوێی ئەو ھەڵە ستراتیژیانەیە؛ كە یەكێتی و پارتی پیادەی دەكەن. بێگومان، رۆژگارێكی درێژە ئێمە دەزانین پارتی و یەكێتی بزوتنەوەی سیاسی و نەتەوەیی ئێمەیان بەكردەوە لە مانا سیاسی و ئەخلاقی و دیموكراسی و ئازادیخوازە سەرەكییەكانی خۆی بەتاڵكردۆتەوە، ئەم راستییەش، لەكەس شاراوە نییە و ھەمو دونیا لێی ئاگادارە، لەم روەوە چەندان رێكخراوی نێودەوڵەتی، راپۆرتی درێژیان لەوبارەیەوە بە دونیادا بڵاوكردۆتەوە. بەڵام، گۆڕینی تەواوەتی ئەم بزوتنەوەیە؛ بۆ دەعبایەكی سیاسی، بۆ دەعەجانێكی وەك قەزافی؛ كە پەلاماری دەبابە بدات بۆ ھێرشكردنە سەر كۆمەڵگا، شتێك بو زۆرێك لە ئێمە چاوەڕێمان نەدەكرد. لەڕاستیدا، مامەڵەی ئەم دواییەی پارتی و یەكێتی لەگەڵ ناڕەزاییەكانی كوردستاندا، نزیككردنەوەیەكی ترسناكی سیاسەتی كوردییە لە سیاسەتێكی فاشییانە. شەقھەڵدانێكی راستەوخۆیە لەھەمو ئەو حەڵاڵ و حەرامە سیاسییانەی میللەتی ئێمە بەدرێژایی سەدەی بیستەم دروستیكردوە؛ بۆ پاراستنی روكارە ئازادیخواز و دیموكراسەكەی شۆڕشەكانی.
 
رۆژنامه: بهڵام، تاچەند مەترسیی سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆ، مەترسییەكی جدییە، یان یەكێكە لەئەگەرە بەهێزەكان؟
د.مه‌ریوان وریا قانع: بڵێ تاچەند مەترسی پەلاماردانی یەكێتی و پارتی بۆ سەر كۆمەڵگای ئێمە و بۆ سەر ھێزە ئۆپۆزیسیۆنەكان لەئارادایە. تاچەند لۆژیكی سەربازیی دەبێتە تاقە لۆژیكێكی كردەی سیاسی لە كوردستاندا. ئەو مەترسیەی ئەمڕۆ ئێمە روبەڕوی دەبینەوە شەڕی ناوخۆ نییە، بەڵكو شەڕی دەسەڵاتە لەگەڵ كۆمەڵگا و لەگەڵ ئۆپۆزیسیۆنێكی بێچەكدا. مەترسی تەسلیمكردنی لۆژیكی سیاسەتە، بە لۆژیكی ھێز. ئاشكرایە، ئەوەی ئەمڕۆ چەك و جبەخانەی تۆكمە و فرەلایەنی ھەیە، یەكێتی و پارتین، ئەوانەی دەتوانن ھەزاران ھەزار چەكداری دەمامكدار كۆبكەنەوە؛ بەریانبدەنە گیانی كۆمەڵگا، ئەو دو ھێزەن. ئەوانن دەتوانن پەلاماری ھێزەكانی تر و پەلاماری كۆمەڵگا بدەن، لەڕاستیشدا، ھەر ئەوانن لەم ماوەیەی دواییدا ئەم كارانەیان كردوە.
 
ئەم دوھێزە، لۆژیكێكی سیاسیی-سەربازیی تەواو ترسناكیان باڵادەستكردوە؛ كە دەڵێت: یان ئەوەتا دەسەڵاتی ئێمە بێھیچ رەخنە و پرسیار و دودڵییەك قبوڵدەكەن، یان ئەوەتا جەنگ لە دژتان بەرپادەكەین. پارتی و یەكێتی ھەڕەشەی پەلاماردان و ھەڵگیرسانی جەنگ بەكاردەھێنن؛ بۆ سەركوتكردنی ھەمو كەسێك كە بە تاڵی ئەوان ناڵێت شیرین. كۆمەڵگای ئێمەیان لەڕێگای ئەم ھەڕەشەیەوە، بە بارمتە گرتوە. بەبۆچونی من، لۆژیكی بەكارھێنانی توندوتیژی بەشێكی تەواو ئۆرگانی و دانەبڕاوە لە بیركردنەوەی ئەم دو ھێزە. چونكە ئەوەی ئەم دو ھێزە دروستیانكردوە، بەڕادەیەك خراپ و وێران و نایاساییو نائەخلاقی و نائینسانییە، تەنها توندوتیژییەكی زۆر دەتوانێت بیپارێزێت. پێشم وایە ئەمڕۆش پەلاماری كۆمەڵگا نەدەن، سبەینێ دەیدەن، سبەینێش نەیدەن، دو سبەی ھەر دەیدەن. رادەی نزیكبونەوە لەم پەلاماردانەی كۆمەڵگا، بە رادەی ئەو ترس و ھەڕەشانەوە پەیوەستە؛ كە لە باڵادەستی سیاسی و لەو ئیمپراتۆریەتە ئابورییە دەكرێت؛ كە ئەوان بۆ خۆیان دروستكردوە. بەبۆچونی من، تەنها لەیەك دۆخدا دەكرێت باس لە رەوینەوه‌ی مەترسیی پەلاماردانی كۆمەڵگا و پەلاماردانی ھێزە ئۆپۆزیسیۆنەكان بكەین، باس لە نەمانی ئەگەری جەنگێكی خوێناویی بكەین؛ كە دەسەڵات دژ بە كۆمەڵگا و بە ھێزە ئۆپۆزیسۆنەكان دایگیرسێنێت، ئەویش ئەوكاتەیە ئەو دوھێزە باڵادەستە ئامادەبن بڕێكی زۆری ئەوەی دروستیانكردوە، ھەڵبوەشێننەوە، ئیدی لە ھەڵوەشاندنەوەی لەشكری حیزبییەوە بیگرە، تا بە ھەڵوەشاندنەوەی ئاسایش و میدیا و ئابوری و جیهازی ئیداری حیزبی دەگات. ھاوكات ئەو موعجیزەیەی تر كە دەتوانێت كۆمەڵگای ئێمە لە شەڕانگێزیی پارتی و یەكێتی رزگاربكات، ئەوەیە ئەم دو ھێزە لەناو خۆیاندا گەشە بە عەقڵیەتی قبوڵكردنی دۆڕاندنی سیاسی و لەدەستدانی دەسەڵاتی سیاسی بدەن. واتە وایانلێبێت ئەو دۆخە قبوڵبكەن؛ كە ئەوان تیایدا حوكمڕانی كوردستان نەبن و ئامادەبن رۆڵی ئۆپۆزیسۆن ببینن. ئەمەش وەك لە ئێستادا دەیبینین تەواو لەبیر و بۆچون و مۆدێلی ئیدارەدان و حوكمڕانی ئەم دوھێزدا غائیبە و لەوەشناچێت بەم زوانە دروستببێت. ئەم دو ھێزە شتێكی وایان لە كوردستاندا دروستكردوە؛ كە تەنها لەڕێگای حوكمڕانی نهێنی و نایاسایی و نائەخلاقی و لەڕێگای ترساندن و ھەڕەشە و توندوتیژییەوە، دەكرێت بپارێزرێت.
 
رۆژنامه: کهواته تاچەند پێتوایە «رێكەوتنی ستراتیژی»ی نێوان پارتی و یەكێتی، هۆكارێكی تەشەنەسەندنی ئەم دۆخەی ئێستای هەرێمی كوردستانە؟
د.مه‌ریوان وریا قانع: رێكەوتنی ستراتیژیی نێوان یەكێتی و پارتی، نەعلەتێكی سیاسیی گەورەیە. بەشی هەرەزۆری كێشەكانی ئەمڕۆكەی كۆمەڵگای ئێمە، لەژێر پاڵتۆكەی ئەم رێكەوتنە سیاسییەوە هاتونەتەدەر. ئەم رێكەوتنە، لەسەر دو كۆڵەكەی سەرەكی دامەزراوە: كۆڵەكەی دابەشكردن و كۆڵەكەی بێدەنگبون. لەیەكەمیاندا، سەروەرت و سامان و دەسەڵات و پلەوپایە ئیداری و سیاسییەكانی وڵات بە شێوەیەكی تایبەت لەنێوان یەكێتی و پارتیدا دابەشكراوە، بێگومان بە قازانجی پارتی. لە دوهەمیاندا، سیاسەتێكی بەرفراوانی بێدەنگبون بەرامبەر ناشیرینیەكانی یەكتری؛ بەشێوەیەكی وا پیادەكراوە، بتوانێت هەمو ئەو دەزگا و ئۆرگان و لایەنانەش پەكبخات؛ كە كاریان لێپرسینەوەیە لە دەسەڵات. دروستبونی ئۆپۆزیسیۆن، شەپازلەیەكی گەورەبو لە روخساری ئەم رێكەوتنە، بەڵام، بەداخەوە تا ئەم ساتە نەیتوانیوە كۆتایی بەم نەعلەتە سیاسییە بهێنێت.
 
وەك تائێستا چەندجارێك لە كاك «رێبین هەردی»م بیستوە، ئەم رێكەوتنە بوەتە هۆی دروستكردنی حوكمی دو كەمایەتیی سیاسی لە كوردستاندا. راستە؛ یەكێتی و پارتی خاوەنی زۆرایەتین لە پەرلەمان، بەڵام ئەوەی لە كوردستاندا حوكمدەكات، ئەو زۆرایەتییە پەرلەمانییە نییە، بەڵكو هەڵقە داخراوەكەی دەسەڵاتی ناو پارتی و یەكێتی-یە. هەمومان دەزانین كوردستان خاوەنی حكومەتێكی نیشتیمانیی یەكگرتو نییە، بەڵكو خاوەنی دو ئیدارە، یان دو ئیمارەتی حیزبییە، ئیدارەی سلێمانی لەژێر دەسەڵاتی یەكێتیدا و ئیدارەی هەولێر لەژێر دەسەڵاتی پارتیدا. ئەوەش دەزانین یەكێتی لە سلێمانیدا، كەمایەتییەكی سیاسییە و وەك كەمایەتیەكی سیاسیش حوكمدەكات، پارتیش بەهەمانشێوە لە هەولێردا، كەمایەتیەكی سیاسییە و وەك كەمایهتییەكی سیاسی حوكمدەكات. وەك وتم هەمو هەوڵدانێك بۆ گۆڕینی ئەو «دابەشكردن»ەی كە رێكەوتنی ستراتیژی دروستیکردوه و هەمو هەوڵدانێكیش بۆ شكاندنی ئەو «بێدەنگی»یەی كە هەمان رێكەوتن دروستیكردوە، وەك هەڕەشە بۆسەر هەردولایان وێنادەكرێت. ئەو مۆدێلەش لە حوكمی دو كەمایەتیی لە كوردستاندا، هەمان رێكەوتن پاراستویەتی. بە كورتی: رێكەوتنی ستراتیژی، بنەماكانی دو دەسەڵاتی حیزبی و ئیمارەتی دروست و چەسپاندوە. بڕێكی گەورەی كێشەكانی دونیای ئێمە، لەم دۆخەوە هاتوە؛ كە قۆناغی دوای رێكەوتنی ستراتیژی دروستیكردوە.
 
رۆژنامە: ئەی سەبارەت بەئۆپۆزسیۆن چی دەڵێیت؟ تاچەند پێتوایە ئۆپۆزسیۆن مامەڵەیەكی عەقڵانیی لەگەڵ دواپێشهاتەكاندا دەكات؟
د.مه‌ریوان وریا قانع: بەبۆچونی من؛ زەحمەتە لە كوردستاندا ھیچ ھێزێك، نەك تەنها ئۆپۆزیسۆن، بتوانێت مامەڵەیەكی عەقڵانی لەگەڵ پێشهاتەكاندا بكات. زۆر زۆر زەحمەتە ھێزێك لەناو ئەو دۆخە سیاسیی و سەربازییەی كوردستاندا، بتوانێت مامەڵەی عەقڵانی لەگەڵ روداوەكاندا بكات. ئەوەشی ئەم كارە زەحمەتدەكات، نەبونی چوارچێوەیەكی یاسایی و ئەخلاقییە؛ بۆ ململانێی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوری لە وڵاتەكەدا. ململانێ لە كوردستاندا، ململانێیەكی روتە، بەهەمو مانایەك جەنگەڵییە، بەو لۆژیكە بەڕێوەدەچێت كە ژنە فەیەلەسوفی جولەكە «هانا ئارێنت، ناوی دەنێت لۆژیكی مۆب Mob»، واتە لۆژیكی چەورە و شەقاوە و شەڕفرۆشانی سەرجادە. لۆژیكێك بێ هیچ بەها و ئەخلاق و یاسا و سنور و میكانیزمێكی پێشوەخت دەستنیشانكراو كاردەكات، ئەوەی دەیجوڵێنێت هێزەو بەس. ترسناكیی دۆخەكەش، لەم خاڵەدایە، لە تێكەڵبونی لۆژیكی سەربازیدایە؛ بە لۆژیكی «مۆب»، یان شەقاوە.
 
با بۆ ساتێك لە خۆمان بپرسین: مامەڵەی عەقڵانی چ مانایەكی هەیە؟ عەقڵانیەت خۆی یانی چی؟ لەسادەترین پێناسەدا، عەقڵانیەت مانای گەڕانەوەیە بۆ حوكمی عەقڵ؛ لە بەرخورد و لێكدانەوە و راڤەكردنی دیاردە و پێشهاتەكاندا. مانای بەكارهێنانی لۆژیكێكی تەندروست بۆ خوێندنەوە و تێگەیشتن لە روداوەكان و دۆزینەوەی چارەسەری گونجاو و ریشەیی بۆ تەحەدا و مەترسییەكانیان. عەقڵ، لێرەدا بەو مانا میعارییە بەكاردێت؛ كە هێما بۆ توانای جیاكردنەوەی راست لە هەڵە و باش لە خراپ و كردەی ئەخلاقی لە كردەی نائەخلاقی، دەكات. ئیدارەدانی عەقڵانی، مانای ئیدارەدانێك كە ئەو بەهایانە بەڕێوەی ببات، توانای جیاكردنەوەی باشەی لە خراپە و راستی لە هەڵە و ئەخلاقیبونی لە بەدئەخلاقی هەبێت. ئەوەی لە كوردستاندا رودەدات، غیابێكی ترسناكی هەمو ئەو شتانەیە. ساڵانێكی درێژە هەمو عەقڵانیەتێك لە كوردستاندا خراوەتە تەنەكەی خۆڵی حیزب و نوخبە باڵادەستەكەی وڵاتەوە. ئەوەی لە وڵاتی ئێمەدا سیاسەت و ئابوری و میدیا و سەرجەم كۆڵەكە سەرەكییەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی و سیاسی بەڕێوە دەبات، عەقڵانیەت نییە بەو مانایەی باسمكرد، بەڵكو بڕو رادەی قازانج و مەسڵەحەتی ئەو نوخبە سیاسییە باڵادەستەیە؛ كە وڵاتەكە بەڕێوەدەبات. پێوەر، عەقڵ نییە وەك داوەر و حەكەمێكی بێلایەن، بەڵكو تەماحی نوخبەیەكە؛ كە دەیەوێت ئەمڕۆی لە دوێنێی و سبەینێشی لەمڕۆی دەوڵەندتربێت. بەحوكمی ئەوەش كە «قازانجی تایبەتیی» ئەم نوخبە باڵادەستە، بەدۆخێك گەیشتوە تەواو ناكۆكە بە «قازانجی گشتیی» كۆمەڵگا. بۆیە، لە بنەڕەتەوە ناكۆكییەكی عەقڵانی گەورە دروستبوە؛ لەنێوان ئەوەی كۆمەڵگا دەیەوێت و ئەوەی ئەو نوخبەیە خوازیاریەتی. ئەوەی كۆمەڵگا دەیەوێت، دابەشكردنی دەسەڵات و دابەشكردنی سەروەت و سامانی نەتەوەیی و دابەشكردنی ئەگەری پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی و گەشەكردنی كولتورییە؛ بەشێوەیەكی دادپەروەرانە، ئەوەی رێی لەپیادەكردنی ئەم پرۆژەیە گرتوە؛ نوخبە باڵادەستەكەیە. ئەم رێپێگرتنەش كراوە بە رێپێگرتنێكی دەزگایی و سەربازیی و ئابوریی و ئیعلامی و داهاتێكی گەورەش بەشێوەیەكی هێجگار ناعەقڵانی لەم رێگركاریەدا سەرفكراوە. هەمو ئەمەش بەمەبەستی وێرانكردن، یان لاوازكردن، یاخود بێنرخكردنی تەواوی هەر ململانێیەكە؛ كە بتوانێت ئەم خەون و پرۆژە نوخبەوییە بخاتە ژێر پرسیارەوە و بیەوێت سنورێكی بۆ دابنێت.
 
ئەم دۆخەی سەرەوەیە؛ وایكردوە چوارچێوەیەكی عەقڵانی و ئەخلاقی و یاسایی لە كوردستاندا بۆ ململانێی سیاسی لەئارادا نەبێت و ململانێكان ململانێیەكی جەنگڵی بن و لۆژیكی هێز بیانبەن بەڕێوە. لەدۆخێكی لەوبابەتەدا، ئۆپۆزیسیۆنبون چ مانایەكی هەیە؟ ئایا لە غیابی لانی هەرەكەمی عەقڵانیەتی سیاسی و عەقڵانیەتی ئەخلاقیدا لای دەسەڵات، ئۆپۆزیسۆن دەتوانێت چیبكات؟ بەبۆچونی من: ئۆپۆزیسیۆن دەتوانێت تەنها یەك شت بكات، ئەویش رازینەبونە بەو مەرجانەی دەسەڵات دایدەنێت؛ بۆ پاراستنی ئەو چوارچێوە گشتییانەی دروستیكردوە بۆ حوكمڕانی و بۆ بەڕێوەبردنی ململانێكان. ئۆپۆزسیۆن دەبێت خەریكی ئەوەبێت فشارەكانی لەسەر دەسەڵات زیاد و بەردەوام بكات، لەوە تێبگات هەمو «نا» وتنێكی راستەقینە، لە «بەڵێ»یەكی پڕ مژدە باشترە؛ كە نەتوانێت لانیكەمی عەقڵانیەت و لانیكەمی ئەخلاق و بەها بۆ سیاسەتكردن بگەڕێنێتەوە.
 
وەك وتم لەناو ئەو فەزا ناعەقڵانییە ترسناكەدا، كە تیایدا لۆژیكی «مۆب»، یان شەقاوە باڵادەستە، كارێكی ئاسان نییە ئۆپۆزیسیۆن بیت. من ئەو رۆحی تەسلیمنەبونە بە فشارەكانی دەسەڵات، بە راست دەزانم كە هەم كۆمەڵگای ئێمە و هەم ئۆپۆزیسیۆن، تا ئێستا نیشانیانداوە. ئەمڕۆ هەم هێزە ناڕازییەكانی ناو كۆمەڵگای ئێمە و هەم هێزە ئۆپۆزیسیۆنە رێكخراوەكان، دەبێت زۆر بە توندی پێ لەسەر جیاوازییەكانی خۆیان لەگەڵ دەسەڵاتدا داگرن. درێژە بەو شێوازی ململانێییە بدەن؛ كە تا ئەمڕۆ گرتویانەتە بەر، ئەو هێزی «نا» وتن و ئەو هێزی”ناڕازیبونە“ لەناو خۆیاندا بپارێزن و گەورەبكەن.
 
ئەمڕۆ، كۆمەڵێك ناڕازیی زۆر و فرەلایەن لە كوردستاندا هەیە، لە دو مانگی رابردودا، بڕو رادەی ئەم ناڕازیبونە زیادیكردوە؛ كەمی نەكردوە، ئەم ناڕازیبونانەش، بنەمای مادەی پتەویان هەیە و رەگەكانیان لەناو ژیانی تاكەكەسی و دەستەجەمعیی هەزاران هەزار ئینسانی نائومێد و توڕەی كۆمەڵگای ئێمەدایە. ئەمانە، بە قسەی خۆش و بە ویقاری ساختەی سیاسییەكان لەسەر تەلەفزیۆن و بە بەڵێنی درۆ و ناڕاست دانامركێنەوە. ئەو گوتارە نەتەوەییە فوتێكراوە درۆزنەیش، كە لە میدیای حیزبییەوە دێت و قسە و باسی ئەو نیوەڕۆشنبیر و نیوە خوێندەوارانەی دەسەڵاتیش، كە باس لە پلانی دەرەكی و ئەركی نەتەوەیی گەورەتر دەكەن، ناتوانێت كۆتایی بەو ناڕەزاییانە بهێنێت، كە وەك وتم رەگ و ریشەیەكی مادییان لە ژیانی ئینسانی ئێمەدا هەیە. ئۆپۆزسیۆن گەر دەیەوێت كاریگەری لەسەر دونیای ئێمە هەبێت، دەبێت لەم راستییە سیاسی و كۆمەڵایەتییە تێبگات. هێزی خۆی بۆ بەرگریكردن لە داواكانی ئەو بەشەی كۆمەڵگای ئێمە بخاتەكار.
 
رۆژنامه: لەم ساتەوەختەدا؛ پێگەی یەكێتی لەنێو هاوكێشە سیاسییەكاندا چۆن دەبینی، هەروەها بەبڕوای تۆ داهاتوی ئەم حیزبە لەدوای «تاڵەبانی»یەوە بەرەو كوێ دەچێت؟
د.مه‌ریوان وریا قانع: بەبۆچونی من یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان، بەدرێژایی مێژوی سیاسی خۆی، هەرگیز بەڕادەی ئەمڕۆی هێزێكی نەخۆش و بێئیرادە و بێئاسۆیەكی روناك نەبوە. رێكەوتنی ستراتیژی لەگەڵ پارتیدا، ئەم هێزەی وێرانكرد، لەم رێكەوتنەدا یەكێتی بۆ بەسەرۆكبونی تاڵەبانی لەبەغدا، یەكێتی تەسلیم بە ئیرادەی سیاسیی پارتی كرد. تاڵەبانیش، چ تەمەنیو چ لەشو لاریو چ شێوازی خوێندەواریەكەی و چ تێگەیشتنی بۆ سیاسەت، یارمەتی ئەوەی نادەن بتوانێت سەركردایەتی هیچ هێزێك لەم دۆخە ئاڵۆزەی ئەمڕۆدا بكات. تاڵەبانی، لە بەغدا زیاتر سەرۆكێكی تەشریفییە و پیاوی ناو موناسەبات و بەخێرهاتنكردنی میوانە دەرەكییەكانە. شوێنەكەی وەك سەرۆك، شوێنێكی رەمزییە و خاوەنی لانی هەرەكەمی كاریگەریو قورسایی نییە لەسەر سیاسەت؛ لە عێراقدا و لە كوردستانیشدا، ئەوەی پارتی دەیەوێت و داوای لێدەكات، ئەوە دەكات. لەڕاستیدا، یەكێتی لە كوردستاندا كورتبۆتەوە بۆ هەیكەلێكی سیاسی بچوك، بەڵام بە هێزێكی سەربازیی و ئابوریی گەورەوە. لەم دۆخەدا، ئەوەی ئەمڕۆ بڕیار لەسەر مەسەلە چارەنوسسازەكانی كوردستان دەدات، پارتییە.
 
كێشەكە لەوەدایە: تاڵەبانی لەناو یەكێتیدا، هەمو سەرەداوەكانی لەدەستی خۆیدا كۆكردۆتەوە، بازنەیەك لە كەسانی ناكۆك و دژبەیەكی بەدەوری خۆیدا دروستكردوە، وایكردوە هیچ كەس و لایەنێكیان بەبێ ئەوە نەتوانن بەیەكەوە كاربكەن و بگونجێن. ئەوەی ئاگای لە پەیوەندییە ناوەكییەكانی ناو یەكێتیی نیشتمانیی بێت، دەزانێت چارەنوسی ئەم هێزە دوای تاڵەبانی تاریكە. بەبۆچونی من: نەمانی تاڵەبانی؛ یەكێتی توشی قەیرانێكی بێوێنە دەكات، ئەم هێزە بە رادەیەكی ترسناك و بەشێوەیەكی تەواو نەخۆش و ناتەندروست پابەستی كەسێتیی تاڵەبانییە. تاڵەبانیش، وەك وتم توانای ئیدارەدانی ململانێ سیاسییەكانی نەماوە. ئەوەی سەركردایەتیی یەكێتی پێویستە بیكات؛ دو شتە: یەكەم پاراستنی یەكێتییە لە تاڵەبانی، دوهەم پاراستنی تاڵەبانییە لە خۆی. ئەم پیاوە چۆن بۆتە یەكێك لەهۆكارە سەرەكییەكانی لاوازبونی یەكێتی، ئاواش كەوتۆتە وێرانكردنی كەسێتیی و مێژوی شەخسی خۆشی وەك سەركردەیەكی سیاسی. بەدوری نازانم یەكێتی لەدوای تاڵەبانییەوە، بەڕادەیەكی ترسناك بچوكببێتەوە، ببێتە هێزێك لاوازتر و بچوكتر، بۆ نمونە لە یەكگرتو، یان لە كۆمەڵی ئیسلامی. ساڵانێكی درێژە یەكێتی رێ لەوەدەگرێت بەدیلێك بۆ تاڵەبانی دروستببێت، رەنگە تاڵەبانی خۆی هۆكارێكی سەرەكی بێت لە رێگرتن لە دروستبونی بەدیلێك بۆ ئەو. لەدۆخی نەبونی بەدیلێكدا بۆ تاڵەبانی و لەدۆخی ئەو دابەشبونە گەورە و قوڵەی ناو سەركردایەتیی یەكێتی خۆشیدا، بە دوری نازانم دوای تاڵەبانی، بەشێك لە یەكێتی بچێتە ناو پارتییەوە، بەشێكی تری بچێتە ناو گۆڕانەوە، هەندێكیان جیاببنەوە و حیزبی سیاسی نوێ دروستبكەن، بەشێكیشیان بەناوی یەكێتییەوە بمێننەوە. پرسیاری سەرەكی ئەوەیە: چی لەو پارەو كۆمپانیا زۆرانە دێت؛ كە یەكێتی خاوەنیانە؟ ئەمەیان پرسیارێكە من نازانم وەڵامی بدەمەوە.
 
ئەوەی من وەك چاودێرێك دەیبینم، پارچەپارچەبونێكی لەو بابەتەی یەكێتییە، لێشتانی ناشارمەوە؛ هیوادارم ئەم چاوەڕوانییانەی من راست نەبن. بەبۆچونی من توانەوەی یەكێتی كارەساتێكی سیاسییە، نە لەبەرئەوەی یەكێتی هێزێكی سیاسیی پێشكەوتنخواز، یان دیموكراس، یاخود هەرشتێكی پۆزەتیڤی تری لەو بابەتەیە، لەراستیدا یەكێتی هیچ یەكێك لەمانە نییە. بەڵكو لەبەرئەوەی مانەوەی یەكێتی بە قورساییەكی سیاسی مام ناوەندییەوە، وادەكات جارێكی تر ململانێی سیاسی سەرەكی لە كوردستاندا، جارێكی تر كورتببێتەوە بۆ ململانێ لەنێوان پارتی و تاقە هێزێكی دیكە لەدەرەوەی پارتیدا. بۆ چالاكبون و دینامیكیەتی ناوەكی كایەی سیاسی كوردی، واباشە یەكێتی دوای تاڵەبانی وێران نەبێت، واباشە وەك هێزی سێهەم، یان چوارەم لە كوردستاندا بمێنێتەوە، ترسی من ئەوەیە یەكێتی دوای تاڵەبانی، وەك زەحمەتكێشان، یان حیزبی شیوعی كوردستانی لێبێت.
 
نەخۆشییەكانی یەكێتی لەمڕۆدا فرەجەمسەرن، رەنگە لە هەمویان ترسناكتر، ئەو پشتبەستنە ترسناكەی یەكێتی بێت بەو سەركردە بەتەمەنەی لە بەغداوە تەماشای حیزبەكەی و كوردستان دەكات. تاڵەبانی، لە ساڵانی رابردودا، پەیوەندییەكی ئەوتۆی بە كوردستانەوە نەماوە، ئەو خەونی بەسەرۆكبونی عێراقی خۆی دەژی و حیزبەكەشی ناكۆكی قورس و توندی ناو باڵەكانی و نەبونی ئەلتەرناتیڤێك بۆ ئەو سەركردە بەتەمەنە. دوای ئەمە، زاڵبونی نوخبەیەكی ئەمنیی و سەربازیی نەخوێندەوار بەسەر ئەم حیزبەدا، ئایندەی سیاسی ئەم هێزە زیاتر دەخاتە بەردەم كۆمەڵێك هەڕەشەی گەورە و راستەقینەوە. لەمەش بترازێت، تێكەڵبونی سیاسەت و پارەو سەرمایە بەشێوەیەكی ترسناك لەناو ئەم هێزەدا، وادەكات هەم پەیوەندییە ناوەكییەكانی ئەم هێزە لەناو خۆیدا و هەم پەیوەندییەكانی بە هێزە سیاسییەكانی تری كوردستان و هەم پەیوەندییەكانی بە كۆمەڵگای كوردییەوە، توشی قەیرانی كوشندە ببن. هەمو ئەم شتانە و بەتایبەتیش نەبونی هیچ سیاسەتو هەوڵ و پلانێك بۆ قۆناغی دوای تاڵەبانی، ئایندەی ئەم هێزەی هێجگار تاریك كردوه‌.