سازدانی: ئەلەند مەحوی

سکاڵا تۆمارکردن لە دادگای نێودەوڵەتی بۆ تاوان، یه‌كێكه‌ له‌و رێگه‌یانه‌ی‌ كه‌ وابڕیاره‌ له‌ داهاتودا بگیرێته‌به‌ر به‌رامبه‌ر به‌و كه‌س و لایه‌نانه‌ی‌ كه‌ له‌ هه‌رێمی‌ كوردستان تاوانیان دژی‌ خه‌ڵك ئه‌نجام داوه‌، به‌تایبه‌ت ئه‌و تاوانانه‌ی‌ له‌ خۆپیشاندانه‌كانی‌ 17ی‌ شوبات و رۆژانی‌ دواتر ئه‌نجام دراوه‌، ئه‌مه‌ش له‌ كاتێكدایه‌ كه‌ ئه‌وانه‌ی‌ تاوانیان به‌رامبه‌ر كراوه‌ دڵنیابون له‌وه‌ی‌ كه‌ ده‌سه‌ڵات تاوانباران ده‌پارێزێت و ده‌سه‌ڵاتی‌ دادوه‌ریش ناتوانێت تاوانباران بباته‌ به‌رده‌م دادگا.
ئازاد كاكەڕەش، سەرۆكی مەڵبەندی كه‌لتوری كورد لە (دنهاخ/ هۆڵەندا)، لەم چاوپێكەوتنەی «رۆژنامەدا» ئەو ئامادەكاریانە دەخاتەڕو، كە رەوەندی كوردیی بۆ بەدادگاگەیاندنی دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان لە دادگای نێودەوڵەتی بۆ تاوان لە شاری لاهای لە هۆڵەندا دەستیانپێكردوە.

رۆژنامە: وڵاتانی ئەوروپا چۆن لە سەركوتكردنی خۆپیشاندانەكانی (17)ی شوبات و رۆژانی دوایی هەرێمی كوردستان دەڕوانن؟
ئازاد كاكەڕەش: لەدوای (17)ی شوباتەوە، زۆربەی وڵاتانی ئەوروپا لە روداوەكان ئاگاداركراونەتەوە، چالاكوانانی كورد رۆژانە روداوەكانیان وەرگێڕاوەتە سەر زمانه ئەوروپییهکانو گەیاندویانەتە لایەنی پەیوەندیدار؛ وەزارەتی دەرەوە، پەرلەمانی وڵاتەكان، پەرلەمان ئەوروپی و ئەمنستی ئینتەرناسیۆنال...، راگەیاندنەكانی وڵاتانی ئەوروپا كەم تا زۆر بایەخیان بەو روداوانە داوەو خۆپیشاندان وەك مافێكی سەرەتایی بنەڕەتی مرۆڤ دادەنێ و بەكارهێنانی توندوتیژیی لەبەرامبەر خۆپیشاندەران بە توندیی رەتدەكەنەوە.
لە ئاستی پراكتیكدا دو جۆر تێڕوانینی ئەوروپی هەیە؛
یەكەم: لەسەر ئاستی فەرمی ئەوروپا، وەك لە ئەزمونەكانی؛ تونس، میسر، یەمەن، لیبیا و سوریا دەركەوتوە، كە لە رێگەی دەزگا ئەوروپییەكانەوە؛ «یەكێتی ئەوروپا و پەرلەمانی ئەوروپا»و لە رێگەی دەزگا نێودەوڵەتییەكانەوە؛ «نەتەوە یەكگرتوەكان، ئەمنستی ئینتەرناسیۆنال و رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ»، بۆچون و هەڵوێستیان بەیان دەكەن. كاركردن لەسەر ئەم دەزگایانە كارێكی سەرەكی هێزەكانی ئۆپۆزسیۆنە و ناڕەزایی شەقامی كوردییە، تا لای وڵاتە ئەوروپییەكان تێڕامانێكی دروست لەسەر دۆخەكە دروست بێت.
دوەم: هێزە سیاسییەكانی وڵاتانی ئەوروپاو رێكخراوە مرۆڤدۆستەكان، تائێستا لە چەند وڵاتێك هەڵوێستی باشیان هەبوە سەبارەت بە توندوتیژی دەسەڵات و ستەمكارەكانیان، بە تایبەت وڵاتانی؛ سوید، نەرویج، فنلەندا، بەریتانیا، هۆڵەندا، ئەڵمانیا ...هتد، ئەو لایەنو رێكخراوانە تێرمینی خۆیان ئاشكرا كردوە، پێویستە ئەوەش بڵێم؛ كاتێك ئەوروپا ناچار دەبێت، ئەگەر رای گشتی ئەوروپا بە باشی لە روداوەكان ئاگاداربكرێنەوە و چەندین رێكخراوی ئەوروپی تایبەت بتوانن كاری لەسەر بكەن و فشار بخەنەسەر وڵاتەكانیان بۆ وەرگرتنی هەڵوێستی پێویست.

رۆژنامە: رەوەندی كوردی چۆن دەتوانن بەشداریی بكەن لە پرۆسەی گۆڕانكاریی لە هەرێمی كوردستاندا؟
ئازاد كاكەڕەش: رەوەندی كوردیی لە دەرەوەی وڵات كاریگەریی زۆری لهسهر ناوخۆ هەیە، ئاشكراشە كە حیزبە دەسەڵاتدارەكانی كوردستان كاریگەری سلبییان هەبوە لە دابەشكردن و لاوازكردنی رەوەندەكە، بەڵام دوای بزوتنەوەی گۆڕان، وەك ئۆپۆزسیۆن، چالاكییەكانی رەوەندی كوردیی بە ئاراستە نەتەوەییەكەیدا دەڕوات، ئەمەش نەك تەنیا دەستكەوتێكی نەتەوەییە، بەڵكو زەمینە خۆشكەرێكی گرنگە تا ئەو رەوەندە بتوانێت لە روی ئەركە نەتەوەییەكانییەوە رۆڵی خۆی ببینێت.
دەسەڵاتی كوردی لە ماوەی (20) ساڵی پێشو رەوەندی كوردی پشتگوێخستوە، ئەوەی كە كراوە لە ئەوروپا، تەنیا هەوڵی تاكەكەسییە و شتێك نییە لەوێ پێیبڵێن رێكخستن، بەڵكو گردبونەوەیە. سەبارەت بەو پشتگوێخستنە نمونەمان زۆرە، نمونەی هەڵبژاردنەكان كە دەنگەكانمان سوتا، بێخەمی حكومەتی هەرێم لە نەكردنەوەی نوێنەرایەتی هەرێم لەدەرەوە.
سەركردەی پارتێكی دەسەڵات پێیوایە: كوردانی تاراوگە لە واقیع رایانكردوە، بە نادڵسۆزی تەماشایان دەكات، لە كاتێكدا ئەوان خەریكی شەڕی ناوخۆو كوردكوژی بون، رەوەندەكە كۆمەكی زۆری مادیی هاونیشتمانییانی خۆیان لەناوەوەی وڵات دەكرد.
بۆ پرۆسەی گۆڕانكاریی، ئەم خاڵانەی خوارەوە بە گرنگ دەزانم:
* رەوەندی كوردی لە كۆمەڵگا دیموكراتییە رەسەن و دێرینەكان فێری زۆر لە بەها رەهاكانی دیموكراتییەت و مافی مرۆڤو عەدالەتی كۆمەڵایەتی و سەروەریی یاسا بوە، بە گواستنەوەی ئەم چەمكانە بۆ هەرێمی كوردستان بە جۆرەها رێگەی جیا جیا، دەتوانرێت كاریگەری زۆر لەسەر هەرێمی كوردستان دروست بكات.
* رەوەندی كوردی لە رێگەی پەیوەندیكردن بە ناوەندەكانی سیاسیی، راگەیاندن، بڕیاردان و بوارەكانی مافی مرۆڤ، بوارەكانی دادپەروەری نێودەوڵەتییەوە، دەتوانێت فشارێكی زۆربخاتە سەر دەسەڵاتدارانی هەرێم بۆ گۆڕانكاری و رێزگرتن لە مافەكانی مرۆڤ و سیستمی دیموكراتی.
* رەوەندی كوردی دەتوانێت چالاكانە لەسەر دۆسیەی تاوانەكانی دژ بە مرۆڤایەتی لە كوردستان كار بكات و تاوانباران بدرێن بە دادگای نێودەوڵەتی بۆ تاوان لە «لاهای»، سزادانی تاوانباران لەو دادگایە، ترس دەخاتە دڵی دەسەڵاتە ستەمكارەكانی ئەمڕۆی كوردستان، تەنانەت راپێچكردنی یەكێك لەو تاوانبارانە بۆ ئەو دادگایە، دەبێتە هۆی سەركەوتنێكی گەورە بۆ بەرەی دیموكراتیخوازی ناو هەرێم و شكستێك و ئابڕوچونێكی نێودەوڵەتیی بۆ ستەمكارانی هەرێمی كوردستان.
* هەوڵدان لە روی تیۆری و ئەكادیمییەوە، كە وڵاتانی خۆرئاوا لەو بوارەدا دەوڵەمەندن، كۆكردنەوەی كۆمەكی زانیاری لە رێگەی رێكخراوە جیاجیاكانەوە، لە رێگەی وۆرك شۆپ، لەسەر چۆنێتی پێشخستن و پەرەپێدانی پرۆسەی گۆڕانكاری.
* هەوڵدان بۆ بەلۆبیكردنی رەوەندی كوردیی بۆ كۆكردنەوهی پشتگیری نێودەوڵەتی دژ بەو لەمپەر و پێشێلكارییانەی دەسەڵاتی كوردی دەیخاتە بەردەم پرۆسەكە بە گشتی و تاك بە تایبەتی، كە هەوێنی پرۆسەی گۆڕینن.

رۆژنامە: ئایا خۆپیشاندانەكانی رەوەندی كوردی لەسەر وڵاتانی ئەوروپا، ناچاریان دەكات فشار لەسەر «یەكێتی و پارتی» دروست بكەن بۆ راگرتنی سەركوتكردنی خۆپیشاندەران؟
ئازاد كاكەڕەش: بەردەوامی چالاكی و خۆپیشاندانەكان لە ئەوروپا، كاریگەری خۆی هەیە، كاركردن بۆ دروستكردنی پەیوەندیی زیاتر لەگەڵ رێكخراوەكانیان و دەزگا فەرمییە حكومی و ناحكومییەكانیان، سەرنجی رای گشتیی ئەوروپا رادەكێشێت. ئەم شەپۆلی گۆڕانكاری و خۆپیشاندانانەی باكوری ئەفریقا و خۆرهەڵاتی ناوهڕاست، وڵاتانی ئەوروپای سەرقاڵ كردوە و خستویەتییە بەردەمی ئەگەرەكان، عێراق و هەرێمی كوردستانیش لەو هاوكێشەیەدان، گۆڕانكاری سیستمە سیاسییەكانی ناوچەكە بۆ ئەوروپا، گرنگی زۆری هەیە، لایەك؛ بەرژەوەندی ئابورییەكانیان، كە دەخوازن پارێزراوبێت و لە گەشەدا بێت، لایەكی تر؛ سیاسییە، كاری لەسەر دەكەن نایانەوێت لە میانی گۆڕانكاریی سیستمە حوكمڕانییەكان ئیسلامییە توندڕەوەكان هیچ جڵەوێكی حكومڕانی بگرنەدەست، كە بۆ دوا رۆژ مەترسی دروست بكات لەسەریان. هەر بەو هۆیەشەوە دەبینین، چەندین لە رێكخراوە مرۆڤییەكان، ئەندامانی پەرلەمان، كەسێتی سیاسی، ئەكادیمی، پشتگیری لە خۆپیشاندانەكانی هەرێمی كوردستان دەكەن و دژی هەمو توندوتیژییەكن.
لایەنێك هەیە پێویستە سەرنجی بدەین ئەویش ئەوەیە؛ ئەوروپا وەكو سیاسەتی دەرەوەیان و حكومەتەكانیان بە فەرمی رایان لەسەر دۆخهكانی سوریا و لیبیا و وڵاتانی تر داوە، رەوەندی كوردیی پێویستە هەوڵی زیاتر بداتو هەمو ئەو پێشێلكارییانەی كە دەسەڵاتی كوردی دەیكات بەرامبەر خۆپیشاندەران، پێویستە دانیشتنەكان و هەوڵەكانیان چڕتر بكەنەوە، بۆ ئەوەی وەزعەكانمان بەنێونەتەوەیی بكەن، هەرچەندە لە چەندین وڵاتانی ئەوروپی و ئەمەریكی بەوردی ئاگایان لە بارودۆخەكەیە و دەسەڵاتی كوردییشیان لێ ئاگاداركردوهتەوە لەسەر ئەو توندوتیژییەی كە بەرامبەر بە خۆپیشاندەران دەكرێت، بەڵام هێشتا نەبوهتە فەرمی، بۆیە پێویستە لەسەر رەوەندی كوردیی هەوڵی زیاتر بدەن.

رۆژنامە: ئێوە وەك كۆمەڵێك هەڵسوڕاوی كۆمەڵگەی مەدەنی، ماوەیەكە سەرقاڵی ئامادەكردنی كەیسێكن لەسەر سەركوتكردنی خۆپیشاندەران لە لایەن «یەكێتی و پارتی»ەوە، تا لە «داداگای نێودەوڵەتی بۆ تاوان»، سكاڵایەك تۆمار بكەن، ئەو دۆسیەیه بەچی گەیشتوە؟
ئازاد كاكەڕەش: لە ماوەی حوكمڕانی دەسەڵاتدارانی كوردستان، هەر لە سەرەتاوە تا هەنوكە، ستەمكاری دەسەڵات رۆژ لەدوای رۆژ لە زیادبوندایە، هەر لە پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ، ئازادی رۆژنامەگەری، رادەربڕین، خۆپیشاندانەكان و پێشێلكردنی پەیماننامە نێودەوڵەتییەكان لەپێناو بەرژەوەندییە بنەماڵەی و نەوتییەكانیاندا، دەسەڵات بێباكانە و بێ گوێدانە داواكارییەكانی خەڵك بە هەمو چین و توێژەكانەوە، بەردەوامی بە توندوتیژی دهدات. ئەمەش زۆر بە رونی لەدوای (17)ی شوباتەوە دەركەوت، كە میلیشیاكانی حیزب چۆن تەقە لە خۆپیشاندەران دەكەن و چەندینیان لێ شەهید و بریندار كردن، بێئەوەی تائێستا دەسەڵاتی دادوەری توانیبێتی یەكێک لەو تاوانبارانە راپێچی دادگا بكات.
ئەم هەڵسوكەوتەی دەسەڵات وایكرد؛ كە كۆمەڵێك چالاكوانان لە دەرەوەی وڵات كار بۆ ئەوە بكەن ئەو دۆسیەیە بدەنە دادگای نێودەوڵەتی بۆ تاوان لە شاری «لاهای» لە هۆڵەندا.
دادگاكە بە تایبەتی لیژنەی یاساو پارێزەرێكی كە تایبەتە بەو كەیسانە، ئامادەیی خۆیان دەربڕیوە بۆ بەدواداچون بە مەرجی ئەوەی كە كارئاسانییان بۆ بكرێت بەڵگەوەوە لە روی پێشێلكارییەكانی میلیشیا چەكدارەكانی هەردو حیزبی دەسەڵاتدار لە هەرێمی كوردستان، كە بونەتە هۆی شەهیدكردن، گرتن، برینداركردن و ئەشكەنجەدانی هاوڵاتییانی سڤیل.
زۆربەی ئەو تاوانانەی كە دەسەڵاتدارانی هەرێم كردویانە، دەچنە چوارچێوەی تاوانەكانی دژ بە مرۆڤایەتی، كە بوارێكی كاركردنی ئەو دادگایەیە، ئێستاش لە كۆكردنەوەی هەمو ئەو بەڵگانەداین كە پێویستە بۆ ئەو دادگایە، چونكە ئێمە بڕوای تەواومان هەیە كە دەسەڵاتی دادوەریی لە هەرێمی كوردستان بێلایەن نییە.
بۆ دۆخی ئێستای هەرێمی كوردستان، سكاڵاكان لە بواری «تاوانەكانی دژ بە مرۆڤایەتی»دان. بە تایبەتی ئەو تاوانانەی؛ كوشتن، ئەشكەنجەدان، ئیغتیساب، گرتن و ستەم، دژ بە گروپێكی؛ سیاسی، كۆمەڵایەتی، كه‌لتوری دیاریكراو، بێسەروشوێنكردن و هەر كارێكی تر بە ئەنقەست بكرێت و زیانی فیزیكی و دەرونی لێ بكەوێتەوە.
ئەمە لەكاتێكدا ئەو دادگایە دێتە ناوەوە، كە دەزگا قەزاییەكانی وڵاتەكە سكاڵای خەڵك بنبەست بكەن، یان پشتگوێی بخەن، یا بە شانۆگەریی بەڕێوەی ببەن، لەو حاڵەتەدا «دادگای نێودەوڵەتی بۆ تاوان» ماف و دەسەڵاتی نێودەوڵەتیی هەیە لێكۆڵینەوە بكات و بڕیاریش لەسەر تاوانبار دەربكات.