ئەمهریکا، تاکە زلهێزی دنیا، لە ناوچەکەمان و لە عێراق ئەجێندایەکی تایبەتی هەیە، ئەرکی سەرکردایەتی کوردە راستی پێگەی خۆی لەو ئەجێندا و هاوکێشەیەدا بناسێت و دروست و گونجاو رەفتاری لەگەڵدا بکات.
لەسەردەمی حوکمڕانی کۆمارییەکان، بوشی باوک و کوڕ، دو شەڕی سەختی بەرفراوان دژ بە سەدام بەرپاکران، لە ئاکامدا بەزەبری سەربازی ئەمهریکا ساڵی 2003 سەدام روخێنرا و عێراقێکی کاول و وێرانە و بێ توانا و ئیرادە چەندین دەروازەی بۆ سیاسەت و بەرژەوەندیەکانی ئەمهریکا لە عێراق و ناوچەکە خستەسەرپشت.
دو ساڵە دیموکراتەکان حوکم دەکەن و ئیرسی کۆماریەکیانیان لە شەڕەکانی ئەفغانستان و عێراق و دژە تێرۆر بۆ ماوەتەوە. بەرژەوەندیە باڵاکانی ئەمهریکا لەم ماوەیەدا گۆڕانکاری گەورەیان بەسەردا نەهاتوە، ئەوانەی گۆڕاون شێواز و میکانیزمی مامەڵەکردنە بۆ بەدیهێنان و پاراستنی ئەو بەرژەوەندیانەیە.
کۆماریەکان و کورد
لەسەردەمی ئیدارەی بوشی کوڕ و بەتایبەت دوای 11 سێپتەمبەر دۆکترینێکی کاوبۆ ئاسا سیاسەتی دەرەوەی ئەمهریکای دیاری دەکرد، ئەویش: یا لەگەڵ ئەمهریکایت یا دژیت. ئەم دۆکترینە رەنگدانەوەی جیاوازی لەسەر پەیوەندیەکانی ئەمهریکا و بەتایبەت لەگەڵ هاوپەیمانە کلاسیکیە ئەوروپیەکانی هەبو و گەیشتە ئاستێک ئەمهریکا دو وڵاتی گەورەی وەک ئەڵمانیا و فەرەنسای بە پیاوە پیرەکانی ئەوروپا وەسفدەکرد، هەر لەو سەردەمەشدا هەوڵەکان بۆ چارەی کێشەی عەرەب و ئیسرائیل سرکران و ئیدارەی بوش دەسەڵاتی عەرەفاتی بە هاریکاری تێرۆر تاوانباردەکرد. رۆڵی نەتەوە یەکگرتوەکان لە سایەی ئەو سیاسەتەدا لاواز و لەرزۆک بوبو، بەشێکی زۆری وڵاتانی پێشوی یەکێتی سۆڤیەت بەزەبری پارە و یارمەتی چەک بونە حەسحەسێکی دوری ئەمهریکا و لە ناتۆدا کران بە ئەندام، جەنگی پاوانکردنی بازەرەکانی دنیا و بەتایبەت له باشوری خۆرهەڵاتی ئاسیا و ئەفریکا بە بەرژەوەندی ئەمهریکا شکایەوە، بەکورتی دنیا بەپێوەری گوێرایەڵی و وەلا بۆ ئەمهریکا، نەک لەسەر بنەمای فیکر، کرا بە دو لەتەوە، دنیای ئیسلامی لەژێر فشارێکی زۆری ئەو واقیعەدا لە دڵەراوکێی و هەڵساندنەوە و بەرەنگاربونەوەدا گوزەری دەکرد. ئەم گۆڕانکاری و روداوانە نیشانەکانی ئەو دروشمە بون کە کۆنسێرڤەتێزمە نوێکانی ئەمهریکا بەرزیان کردبوەوە: سەدەی بیست و یەک سەدەی ئەمهریکایە و بۆ بەدەستهێنانی هێز و دەسەڵاتی رەهای ئەمهریکا خرانەگەڕ.
کورد لە باشوری خاکەکەی و پێش لێدانی سەدام لەم هاوکێشەیەدا قورساییەکی ئەوتۆی نەبو تابتوانێت شتێک بۆخۆی بچەسپێنێت، بەپێی نوسینەکانی نوسەر و رۆژنامەگەری بەناوبانگی ئەمهریکا بۆب ۆدود ئیدارەی بوش لە گەرمایی ئامادەکاری بۆ لێدانی سەدام و لە کۆبونەوەکانی لوتکەی حوکمڕانی لە واشنتۆن ئیعازی بە دەزگا هەواڵگری و تایبەتیەکانی ئەمهریکا داوە کە یارمەتی کوردەکان بە چەک و پارە بدەن و لەبەرامبەردا زانیاریان لێوەربگرن. وێڕای ئەم بێدەسەڵاتیەی کورد سەرکردایەتیەکەشی دید و رای جیاوازیان لەمەڕ کارکردن لەگەڵ ئەمهریکادا هەبو، بەتایبەت دەسەڵاتدارانی پارتی لە ئەزمونەکانی پێشودا دەستیان لەلایەن ئەمهریکاوە داغان کرابون.
لە کۆتایی ساڵی 2002، سێ مانگ پێش پەلاماردانی عێراق، کۆبونەوەیەکی فراوانی هێزەکانی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی لە لەندەن سازکرا، لەو کۆبونەوەیەدا ئەمهریکا سەرە تاوەکانی بەدەستەوە گرتبون و بڕیارەکان و پلانی کارکردن بۆ قۆناغی دوای سەدام لەو دەرفەتەدا سەپێندران، مەخابن لەگەڵ بەشداری چالاکانەی بەڕێزان مهسعود بارزانی و جهلال تاڵەبانی، بەڵام بڕیار و بەرنامەکان زۆر مەتاتی و تەماوی بە ویستی ئەمهریکا دارێژرابون، نە لەو کۆبونەوەیە و نە دواتر کە ئەمهریکیەکان بانگهێشی هەر دو سەرکردەیان کرد بۆ بنکەیەکی سەربازی ئەمهریکی بۆ ئامادەکاری بۆ پەلاماردانی سەدام، ئەو دو سەرکردەیە نەیانتوانی باشترین سود لەو هەلومەرجە بۆ کورد بپچڕێنن و بەلایەنی کەمەوە داوای بەڵێننامەیەکی نوسراو لەمەر ئایندەی کورد لە عێراقی دوای سەدام لە ئەمهریکیەکان بکەن.
دواتر لەچەند بەڵگە و دۆکیۆمێنتێکدا دەرکەوتوە کە ئەو دو حیزبە زانیاریان بە ئەمهریکیەکان داوە و پارەشیان لێوەرگرتون.
عێراق دوای روخاندنی سەدام کەوتە ژێر حوکمڕانی راستەوخۆی ئەمهریکاوە و برێمەر بە حاکمی مەدەنی عێراق دانرا، دواتر ئەم بەرپرسە ئەمهریکیە لە کتێبهکەی بەناوی "ساڵەکەم لە عێراق" تیشکی زۆری خستۆتە سەر مامەڵەکردنی لەگەڵ سەرکردەکانی کورد و پێگەیان، بەپێی قسەکانی ئەو زاتە بێت ئەو پێگەیە ئەوەندە لەرزۆک و لاواز بوە کە خودی خۆی لە لێدوانێکی تەلەفۆنیدا لەگەڵ سەرۆک بوش پێی وتوە: "لە مەجلیسی حوکمدا کەسێکی تێدا نیە بتوانێت بڕیارێک بدات"، بەقسەی برێمەر بوش وەڵامی داوەتەوە و تویەتی: "خۆت شای شاکانیت".
کۆماریهکان بەم شێوازە لەگەڵ سەرکردەکانی عێراق بە کوردیشەوە رەفتاریان کردوە و پشتگوێان خستون و حسابێکی جدیان بۆ نەکردون، بێجگە لە موجامەلە و ئێتیکێتی دبلۆماسی نەبێت، تەنانەت بەچاوی گومانەوە سەیری پێکهاتە نەتەوەیی و ئاینی و سیاسیەکانی عێراقیان کردوە، پێداگری ئەمهریکا لە هەڵوێست و سیاسەتی خۆی بێگوێدان بە بەرژەوەندیە باڵاکانی نەتەوەی کورد لەو سەردەمەدا لەچەند راستیەکدا دەردەکەوێت:
کوڵن پاوڵ، وەزیری دەرەوەی ئەو کاتەی ئەمهریکا، لە رزگارکرنی کەرکوکدا لەلایەن هێزی پێشمەرگەی یەکێتییەوە نامەیەک ئاڕاستەی بەڕێز مام جهلال دەکات و داوای لێدەکات بەزوترین کات هێزەکانی لە کەرکوک بچنە دەرەوە و ئەمەش لەلایەن تڵلەبانیەوە جێبەجێکرا.
لە چەند خاڵێکی تریشدا سیاسەتی ئەمهریکا جەختی لە پشتگوێخستنی کورد کردۆتەوە، وەک یاسای بەڕێوەبردنی عێراق بۆ ماوەی ئینتقالی و دواتر لە بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ گواستنەوەی دەسەڵات بۆ عێراقیەکان زوڵمێکی زۆر لە کورد کراوە، لەسەروبەندی ئەو روداوەنەدا کۆندۆلێزا رایس کە راوێژکاری بوش بو بۆ ئاسایشی نەتەوەیی و دەستێکی باڵای لە داڕشتنی سیاسەتی وڵاتەکەی لە عێراقدا هەبو، پێی وابو کە "کورد هیچ شوێنێکیان نیە روی تێبکەن" مەبەستی ئەو خاتونە ئەوەبو کە کورد بواری گەمەکردنیان نەماوە و هەر بۆ باوەشی ئەمهریکا دەگەڕێنەوە، هەروەها رایس چەند جارێک رایگەیاندوە کە "کورد بۆ ئەوەندە بۆڵەبۆڵ دەکەن، هیچ کاتێک ئەوەندە وەزعیان باش نەبوە".
ئەم بێباکی و کەڵەگایەتیەی ئەمهریکا نەک هەر بەرامبەر بە کوردی لاوازی پارچەپارچەکراو و بێهێزی ئابوری و سەربازی بو، بەڵگو زۆر بێمنەتیش بو کاتێک تورکیای هاوپەیمانی لە ناتۆدا رێگەی بە ئەمهریکا نەدا تا هێزەکانی بە خاکی تورکیادا بۆ ناو عێراق بنێرێت... گوناهی گەورەی سەرکردایەتی کورد لەو قۆناغەدا شلکردنی تەواوی جڵەوی بزافی کوردایەتی و ئامانجەکانی بو بۆ کرۆکی لایەنە ناڕەواکانی سیاسەتی ئەمهریکا لە بەرامبەر چەند دەسکەوت و ئیمتیازاتی تایبەت بە دەسەڵاتداران و حیزبەکانیان لەسەر حسابی نەتەوە و چەندین مەسەلە چارەنوسسازەکانی، ئەمهریکا کە دەستی بەسەرشانی کورددا دەهێنا بۆ دەستەمۆکردنی بو و بۆشی چوەسەر، دەسەڵاتدارانی کوردیش لەئاکامی ئەو رەفتارکردنەی ئەمهریکا لایان وابو ئەمهریکا ئەوەندە پێویستی پێیانە کە بێئەوان ئیفلیج دەبێت و ناتوانێت لە عێراقدا کارەکانی خۆی ئەنجامبدات، لەو کاتانەدا ناوچە رزگراوەکانی کوردستان لەژێر دەسەڵاتی کوردی گرنگیەکی ستراتیژی سەربازی و لۆجیستیکی و ئابوری نەبو، دەمێک بو ئەو ناوچەیە لەلایەن ئەمهریکاوە پارێزرابو و بودجەی گوزەرانی خەڵکەکەی بۆ دابینکرابو. کورد وەک نەتەوە و بزافەکەی ئەو سەردەمە و ئێستاش بۆ ئەمهریکا ئامانج نەبوە، بەڵکو دەسەڵاتەکەی سوچێکی بچوکی سیاسەتی ئەمهریکای لە ناوچەکە گرتوە.
گرنگی هەرێمی کوردستان و دەسەڵاتەکەی بۆ ئەمهریکا لەوەدا بو کە جارێکی تر ببێتەوە بە بەشێکی دانەبڕاو لە عێراق و لە دەسەڵاتی عێراقدا بەشدار بێت، تابتوانێت مەترسی و دڵەراوکێی تورکیا و وڵاتانی عەرەبی لە پارچەپارچەبونی عێراق و ئایندەی دیفاکتۆی حوکمڕانی کوردی بیانڕەوێنێتەوە، ئێستاشی لەگەڵدا بێت ئەمهریکا ئەم ئامانجەی بەباشی پێکاوە.
سیاسەتی ئەمهریکا لە عێراق رو لە داکشان بو و رەخنە و گلەییەکی زۆر ئاڕاستەی بوش دەکرا، بۆ هێورکردنەوەی دۆخەکە کۆمسیۆنی بێکەر- هامیڵتۆن دروستکرا و لە ساڵی 2006 راپۆرتێکی درێژیان پێشکەش بەئیدارەی بوشکرد، راپۆرتەکە دەیان خاڵی وەک تەوسیە لەخۆ گرتبو و زۆربەیان لەسەر حسابی مافەکان و دەسکەوتەکانی کورد بون، وەک بۆچونیان لەمەڕ کەرکوک و هێزی پێشمەرگە و نەوت و سامانە سروشتیەکان و چەند بابەتێکی تر.
ئەم راپۆرتە دەبو زەنگێک بوایە بۆ بەخەبەرهێنانەوەی سەرکردایەتی کورد و بەوردی لێکۆڵینەوە و بەدواداچونیان بۆ بکردایە، دواتر کاتێک ئۆباما بوە سەرۆک کۆمار زۆربەی خاڵەکانی راپۆرتەکەی کردە بناغەی سیاسەتی بەرامبەر بە عێراق. راپۆرتەکەی بێکەر-هامیڵتۆن لەسەر بنەمای بەرژەوەندیە باڵاکانی ئەمهریکا دارێژرابو و پەیامێک بو تا هەڵمەتی سەربازی توندوتۆڵ لە عێراق بگۆڕن بە هەڵمەتی دیبلۆماسی چڕ و خەست و وڵاتانی ناوچەکەی پێوە سەرقاڵ کەن.
دەسەڵاتدارانی کورد هاوتەریب لەگەڵ نیەت و حەزی خۆیان بانگەشەی سیاسەتێکی نەسجی خەیاڵیان بۆ ئەمهریکا دەکرد و بە میللەتیان دەفرۆشتەوە، ئەوان ئەوکات و ئێستاش خۆیان لەو راستیە دەشارنەوە کە بۆ هێزێکی بچوکی وەک کورد پەیوەندی و کارکردن لەگەڵ ئەمهریکای زلهێز و زەبەلاح کارێکی زۆر ئەستەم و هیلاککەرە.
دیموکراتەکان و کورد
ئۆباما لە کامپینی هەڵبژاردنەکەیدا کشانەوەی هێزەکانی لە عێراق راگەیاند، لەگەڵ سەرکەوتنی ئۆباما و جدیەتی بۆ جێبەجێکردنی بەڵێنەکانی، سەرکردایەتی سیاسی کورد دەستی لەژێر چەناگەی چەقاندبو و چاوەڕوانی ئاوڕدانەوەی "پیاوچاکان لە بازرگانە سیاسیەکان" لە واشنتۆن دەکرد لەبەرامبەر بەخشینی ئیمتیازات و گرێبەستی نەوت و بازرگانی گەورە پێیان.
ئۆباما سیاسەتی دەرەوەی بەگشتی لەسەر چەند بنامەیەک داڕشتوە و بە بەراوردکردن لەگەڵ سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی بوشدا گۆڕانکاری پێوەدیارە، چەمکەکانی ئەم سیاسەتە لە دو ئاڕاستەدان، یەکەمیان بیرکردنەوەی جیهانگیری و ئەوی تریشیان لەسەر ئاستی ناوچەیی بۆ دۆزینەوەی جومگە و هێلەکانی بەیەکەوە گرێدانی بەرژەوەندی و ململانێکان، تا وڵاتەکان و نەتەوەکان بە چاودێری ئەمهریکا لەیەکتر نزیک بکەنەوە.
ئیدارەی ئۆباما لەدیدی جیهانگیری سیاسەتی دەرەوەی نەک تەنها باوەڕی بەوە هەیە کە دنیا لە زۆر بواردا پێویستی بەوان هەیە، وەک لەکاتی کارەساتە سروشتیەکان و یارمەتی ئابوری و تەکنۆلۆژیا و سەربازی و هەواڵگری...تاد، بەڵکو باوەڕی توندی بە رۆڵی سەرکردایەتیکردنی دنیاشی لەلایەن ئەمهریکاوە هەیە، لەم روەوە خاتون هیلاری کلنتۆن، وەزیری دەرەوەی ئەمهریکا، لە وتاریکیدا لە 8/9/2010 لە کۆنسۆڵی پەیوەندییە بیانیەکان دەڵێت: "رێگەم پێبدەن بە راشکاوی بڵێم: ولایەتە یەکگرتوەکانی ئەمهریکا دەتوانێت و دەبێت لەم سەدە نوێیەدا سەرکردایەتی بکات". هەر لەو بارەیەوە بەڕێزی ئاماژە بەوە دەکات کە ئەمهریکا ئەندازیاری داڕشتنەوەیەکی نوێی دنیایە کە یارمەتی نەتەوەکان دەدات هاوکاری یەکتر بکەن و کێشە هاوبەشەکانیان چارەبکەن.
بە هەڵسەنگاندنی ئیدارەی ئۆباما بۆ بەدیهێنانی ئەو ئامانجانە پێویستیان بە تۆڕێکی هاوپەیمانی و شەریک و رێکخراوە ناوچەییەکان و دەزگا نێودەوڵەتیەکان هەیە، لەم سەردەمەدا ئاشتی لەنێوان زلهێزەکاندا بەرقەرارە، بەڵام گەمەکەرە تازەکان بە چاک و خراپەوە رۆڵی کاریگەر لە کاروباری نێودەوڵەتیدا دەبینن و ئەمهریکاش روبەروی تەحەدای هەمەچەشنە بۆتەوە، ئەمهریکا وەک داڕێژەری ئەو نەخشە جیهانیە جۆرەها کارئاسانی و هەماهەنگی و یارمەتی بۆ چارەی کێشەکان پێشکەش دەکات و بەشێکی گرنگی تری ئەو پرۆسەیە دەکەوێتە ئەستۆی لایەنە پەیوەندارەکانەوە.
لەم روانگایەوە ئیدارەی ئۆباما مامەڵەی سیاسی لەگەڵ عێراق و هەرێمی کوردستاندا کردوە و بەچاوێکی جیاواز سەیری پێکهاتەکانی عێراقیان نەکردوە، ئەگەرچی لەوانەیە مەیلیان بۆ پێکهاتەیەک جیاوازتر بێت لەوانی تر.
ئیدارەی ئۆباما لەکاتی قەیرانی سیاسی لە عێراقدا لەگەڵ هەمو پێکهاتەکان پەیوەندی دەکات و هەوڵدەدات لەیەکتریان نزیک بکەنەوە، تا ئەو سەقامگیریە لەرزۆکەی عێراق بپارێزرێت.
سەلەفیەتی مۆدێرن
ئۆباما لە ئیدارەی بوشەوە ئیرسی تەوافقی نەتەوەیی و مەزهەبی و تایفی لە عێراق ئیرسکردوە و پێڕەوی کردوە، لە پێکهێنانی حکومەتی نوێی عێراقدا دەرکەوت کە راگرتنی هاوسەنگی هێز بەڕادەی سەرەکی نێوان شیعە و سوننە کۆڵەکەی سەرەکی ئەو تەوافقەیە و پێدانی دەسەڵاتی تەواو و یەکسان بەو دو پێکهاتەیە رۆح بەو تەوافقەدا دەکات، ئەم سیاسەتە گەڕانەوەیەکە بۆ سەردەمانێکی کۆن لە مێژوی ئەو دو پێکهاتەیەی ئاینی ئیسلامدا، سەردەمانێک وەک یەک دەسەڵات و غەنیمەیان هەبوە، بە واتایەکی تر ئەم تەوافقە سەلەفیەتێکی مۆدێرنە بەبەرگی دیموکراسیەوە، دەسەڵاتدارانی کورد لەنێو بەرداشی ئەو سەلەفیەتەدا و لەژێر فشاری ئەمهریکادا دەنگێکی کزیان لێدەردەچێت، خۆشیان بوێت یا تاڵ یاسا و پێوەرەکانی گەمەی ئەو سەلەفیەتیە بەچاودێری ژمارەیەک وڵات هەم دەسەڵات و پێگەشیان دیاریدەکات، لە هەموشی سەرنج راکێشتر ئەمهریکا دەسەڵاتدارانی کوردی خۆبەخشانە بۆ سەرلەنوێ داڕشتنەوە و تۆکمەکردنی ئەو سەلەفیەتە بەکارهێناوە، بەچاوی خۆمان دەبینین لە بەغدا سەرۆکێکی شیعەی حکومەت و دەسەڵاتێکی سوننەی یەکسان بەو حکومەتە لە مەنجەڵی کوڵانی سیاسیدا قوڵپەیان دێت و دەسەڵاتدارانی کوردیش بە بەرکوڵ و بۆن و بهرامی رازین، ئەمە ئەو مەترسیە گەورانەیە کە دەسەڵاتدارانی کورد بۆ مەقام و دەسکەوتە کاتیەکان روبەروی نەتەوەیەکی دەکەنەوە، ئەمان بەدوای سیاسەتێکدا هەناسەبرکێیانە کە دارێژەرانی نە شوێنی متمانەن، بێ ئامانن و ئەزمونەکانی 8 ساڵی رابوردو دەیسەلمێنن خاوەنی قسە و بەڵێنی خۆشیان نین، کەس داوای لە دەسەڵاتدارانی کورد نەکردوە شەڕی بەغدا و ئەو هەمو هێزانە بکەن، کاتێک رێگەی بەغدایان گرتەبەر، وەک هەمو جارێک لە مێژودا بۆیان دەرکەوتوە، دەبوا ئەمجارەش دەرکیان بەو راستیە بکردایە ئەوە لاڕێیەکە رو لە کەناری ئارامی نەتەوەییمان ناڕوات. بەداخەوە ئەو دەسەڵاتدارانە بە هاندان و پشتگیری ئەمهریکا کەوتونەتە داوێکەوە، داوی خەونی عێراقی یهکگرتوی دیموکراسی فیدراڵ، خەونێک مەحاڵە لەسایەی سەلەفیەتی مۆدێرندا تروسکایی تێدا بەدی بکرێت.
هەمو کوردێکی دڵسۆز دەبێت بە گەشەکردنی پەیوەندیەکانی کوردستان لەگەڵ دنیای دەرەوە و بەتایبەت لەگەڵ ئەمهریکادا گەشەبکات و ئەمەش کاتێک ئەو گەشەکردنە لەخزمەتی بەرژەوەندی باڵای نەتەوەییدا بێت، کەس ناتوانێت نکۆڵی بکات کە کورد لەو پەیوەندی وشەراکەتەدا سودی کردوە، بەتەنیشت ئەم راستیەوە پرسیارێک خۆی دەسەپێنێت، ئەویش: لە پەراوێزی ئەم هاوکێشەیەدا چەند سازش لەسەر مەسەلە نەتەوەییە چارەنوسسازەکان کراوە، سازشکردن کاتێک هاوسەنگی هێز زۆر لاسەنگ بێت یا ناچاریە یا خۆبەخشانەیە و نکۆڵیکردنی سازشکردن تەنها کاڵفام قەناعەت پێدەکات، تا چەند ئەو دەسەڵاتدارانە لەو ئەجێندا و هاوکێشەیەدا هەڵپەی بەرژەوەندیە تایبەتی و حیزبی و تایبەتیەکانی خۆیانن، بەتایبەت سەرەتای گەمەکردنی دەسەڵاتدارانی کورد لە دنیای نەوت و وزەدا دەستیپێکردوە. گەمەیەکی ئاڵۆزی قورس کەسەری زۆر دەسەڵات و وڵاتی خواردوە و چەندین نەتەوەی دوچاری قەیران و شکست هێناوە.
با چاوەڕوان بین ئایندە وەڵامەکانمان پێدەڵێن...