دەسەڵات دوای بەیاننامەکەی گۆڕان بەهەمو دەزگا و پێنوس و هێز و دەموچاوەکانیەوە هێرشێکی بەرفراوانی توندیان دژ بە گۆڕان و بەرپرسانی بەرپاکرد، بێگومان هوشیاری چەند کەسایەتیەک و فشارە ناوخۆیی دەرەکیەکان نەبوایە سوپا لاسارەکانی سەر بەدەسەڵات کە بەدوای فرسەتێکی لەم جۆرە دەگەرا تۆڵەیەکی توندی خوێناویان لە گۆڕان دەکردەوە. دەسەڵات بەبیانوی ئەوەی گۆڕان دەیەوێت دەسکەوتە مەزنەکانی گەلەکەمان بڕوخێنێت و لەناو ببات و گوایە و یستویەتی کودەتا بکات درێژە بە هێرشەکەی دەدات.
ئەم جۆرە وەڵام و پەلاماردان و تۆمەتبارکردنە وێرای ئەوەی ناهەقی ودان جیرکردنەوەی زۆری تێدایە، وەلێ زادەی زهنێکی سیاسیشن کە بە چەمکی موئامەرە و گومانکردن و رەتکردنەوە و سڕینەوەی رای جیاواز تەنراوە.
بابزانین پێگەکانی دەسەڵات چ کارەن؟
پەرلەمان: پێکهاتەی زۆرینەی پەرلەمان نوێنەرایەتی دەسەڵات دەکات و بەرنامەکانی ئاوێنەی ویستی لوتکەی دەسەڵاتدارانە، ئەم پەرلەمانە وەک پەرلەمانەکانی میسر و جەزائیر و تونسی بن عەلی و سوریای بەشار ئەسەد و تایلاند و کۆلۆمبیا و ئۆکرانیا بەهەڵبژاردن هاتون، ئەم جۆرە پەرلەمانانە و ئەو شەرعیەتەی لەسایەی رەحمەت و شەفاعەتی دەسەڵاتی رەهای سەرۆک و سەرکردە و رابەرە "نەمرەکان"ی دەرەوەی پەرلەمان پێیان بەخشراوە، زو یا درەنگ وشکدەبنەوە و دەبنە جەستەیەکی بێ وزە و ئیرادە. بەتایبەت لە کۆمەڵگا دواکەوتوە نامۆکان بە سیستەمی دیموکراسی ئەو دەزگایە بەرگی دیوەخانێکی تەشریفاتی رازێنراوە بەبەریدا دەکات و لە ئەرکە سەرەکیەکانی نمونەی پەرلەمانەکانی دنیای پێشکەوتو دوردەکەوێتەوە و تابێت شەرعیەتی نیشتمانی و نەتەوەییان کاڵدەبێتەوە و بە بەردەوامبونیشی بەو شێوازە لەدەستی دەدات، لەئاکامدا ئەم پرۆسەیە شوێن بەو شەرعیەتە یاساییەش لەق دەکات کە دەسەڵاتداران لە ئان و ساتی قەیرانەکاندا وەک قەڵغانێک بەکاری دەهێنن.
ئەزمونەکانی دنیا فێرمان دەکەن کە شەرعیەتی یاسایی بێ شەرعیەت و هێزی دادپەروەرانەی ویژدانی و مۆراڵی و کۆمەڵایەتی بەهایەکی ئەوتۆی نامێنێت، لە دەیان ئەزمونی بیست ساڵی دوایی دنیادا و کاتێک ئەو جۆرە لە شەرعیەتە دابڕاو و سەپێنراوە بۆتە شورای پاراستنی ده‌سه‌ڵاتی ره‌ها و تاکره‌وی و هۆی لەباربردنی دیموکراسیەت و سەروەری یاسا لەئاکامدا هێزه بەرچاو و نەبینراوه‌کانی ناو کۆمەڵگا هەوڵی راستکردنەوەی رێرەوەکەیان داوە و پەرلەمانی لەوجۆرە خەسڵەتانەی یا بۆ ماڵەوە ناردۆتەوە یا هەڵیوەشاندۆتەوە و دواتر گۆریویەتی. پەرلەمانەکانی روسیا، یۆگۆسلاڤیا، جۆرجیا، پاکستان و لەم دواییەشدا تونس و چەند شوێنێکی تر دوچاری ئەوجۆرە مەسیرە بونەتەوە ومیللەتانی ئەو وڵاتانەش زۆر سودیان لەم گۆڕانکاریانە کردوە. پەند لەو جۆرە شەرعیەتەدا نیە بەقەدەر ئەوەی لە دەرەنجامەکاندایە.
وێرای ئەوەی پێکهاتەی زۆرینەی پەرلەمانی کوردستان و کار و رەفتارکردنیان لە پێوەرە دیموکراسی و مۆراڵەکان دەرچوە، وەلێ گۆڕان داوای نەکردوە پەرلەمان نەمێنێت. گۆڕان داوای کردوە پەرلەمانێکی وا ئیفلیج و بێسەمەرە باشترە لەرێگەی هەڵبژاردنێکی نوێیەوە بگۆڕدرێت. ئەم داوایە بۆ داڕشتنەوەی ئەو دەزگا گرنگەی نەتەوەکەمانە بە کەرەسەیەکی تری سودبەخشتر و کارامەتر و سەربەخۆتر لە کەرەسەکەی ئێستای.
نوێنەرانی دەسەڵات لە پەرلەمان زۆرینە پێکدەهێنن و بەشێکن لە نوێنەرانی میللەت و بەدەنگی خەڵکی ئەو پێگەیەیان بەدەستهێناوە، بەڵام ئایا هەر کەسێک یا گروپێک بەو شێوازە دەسەڵات بگرێتە دەست ئیتر بۆی هەیە بەراست و چەپدا لافی زۆرینە لێبدات و رەهایی دەسەڵاتی بەسەر خەڵکدا بسەپێنێت و دەسەڵات بەرادەی سەرەکی بۆ خۆی و بەرژەوەندیەکانی بەکاربهێنێت و لە بورجە بەرزەکانەوە تەماشایەکی خوارەوەی خۆی بکات، ئەمە زیاتر نزیکە لە دەرەبەگایەتی سیاسی و تاکڕەوی ئۆلیگارشی سیاسی نەک دیموکراسیەت. لێرەدا تەنها پرسیار ئەوە نیە چۆن ئەو پەرلەمانە بەدەست هێنراوە، وەک دەسەڵات کردویەتیە بنێشتە خۆشەی ژێر زمانی، پرسیاری سەرەکی ئەوەیە ئایا ئەو پەرلەمانە و زۆرینەکەی لەئاستی ئەرکەکانیدایە یا نا.
ئەم پەرلەمانەی خۆمان، خۆشمان بوێت یا تاڵ، وێرای پیرۆزی ناوەکەی و ئەرکە گرنگەکانی و ئەندامیەتی چەندین تێکۆشەر و رۆشنبیر و پسپۆڕی لیهاتو، وەلێ زەمینەیەکی نەتەوەیی دابڕاوی هەیە و نوێنەرایەتی هەمو کورد و دانیشتوانی باشوری کوردستان ناکات، بۆیە سەرجەم بوارەکانی شەرعیەتیشی لەو راستیەوە سەرچاوەی گرتوە و ناگاتە ئاستی نوێنەراتیکردنی نەتەوەیی کورد لە پەرلەمانی بەغدا، بۆیە قسەکردن لەسەر شەرعیەتی پەرلەمان لە روە یاسایی و نەتەوەییەکەیەوە تێگەیشتنێکی رێژەییە و کار و ئەرکەکانیشی لەو تێگەیشتنەوە لێکدانەوە و دیدوبۆچونی جیاواز هەڵدەگرن، زۆر رەوایە کوردێکی دڵسۆز لە روانگای سۆز و هەستی نەتەوەییەوە ئەم دیدوبۆچونانە رەتبکاتەوە، بەڵام واقیعی ئێستا تەنها ئەوە هەڵدەگرێت کە هەیە.
دەبو گۆڕان بەرامبەر پەرلەمانێکی بەو شێوە پێکهاتە و رەفتارکردنە و دەسەڵاتێکی لەو جۆرە یەکەمجار فراکسیۆنەکەی خۆی لێبکشانەیەتەوە و پیرۆزی لەوەی تێدا دەمێنێتەوە بکردایە. نەدەبو گۆڕان پاش ئەزمونی ساڵ و نیوێک بەرپرسیاریەتی خۆی لەچوارچێوەی پێکهاتەی پەرلەمانێکی وادا بەرجەستە بکردایە و چاوەڕوانی شتی گه‌وره‌ی لێبکردایە. نە دنیا کاول دەبو و نەکوردیش لەبرسیدا دەمرد، گۆڕان چەندین ئەڵتەرنەتیڤی تری لەبەردەستدا هەبو و هەیە. گەرچی دەسەڵات بۆ جوانکردنی روخساری خۆی زارەکی دان بە پێویستی ئۆپۆزسیۆندا دەنێت، جارجاریش موجامەلە و چاوبازی لەگەڵدا دەکات، بەڵام ئۆپۆزسیۆنکردنی سیستەم و عەقڵیەت و نیەتی دەسەڵاتێکی لەوجۆرەی لای خۆمان لەناو ئەو جۆرە پەرلەمانەی ئێستای هەرێم لە کوتنەوەی ئاسنی سارد دەچێت.
حکومەت: زۆر باس لە حکومەتی هەرێم کراوە وبەتایبەت کابینەی شەشەم. ئەم کابینەیە چەند خەسڵەتێکی هەیە، لەسەرویانەوە نائارامی پێوەدیارە ولە سیستەمێکی دیموکراسی راستەقینەدا دەبو دەمێک بوایە بەلایەنی کەمەوە چەند وەزیرێکی لە ئاکامی کەموکوری وبێخەمی ولێپرسینەوەدا وازیان لەکار بهێنایە. خاڵێکی تر لە خەسڵەتە دەگمەن ونایابەکانی کە لەهیچ جۆرە کابینەیەکی دنیای دیموکراسیدا وێنەی نیە، ئەوەیە کە سەرۆک وەزیران وجێگرەکەی وباڵادەستەکانی ناو ئەنجومەنی وەزیران لە کەسایەتیە حیزبیە زۆر نزیکەکانن لەروی رێکخراوەیی ومەعنەویەوە لە لوتکەی هەرەمی دو لایەنی دەسەڵاتدار لە هەرێم، کە یەکێکیان سەرۆک کۆمارە ودوەمیشیان سەرۆکی هەرێمە. بەرەچاوکردنی مێژو وئێستای ئەم دو دەسەڵاتدارە کە بونەتە سیمبۆڵی بە بنەماڵکردنی دەسەڵاتی رەها لە هەرێم وکۆنترۆڵکردن وبەرێوەبردن ودارشتنەوەی هەمو بوارەکانی ژیان تێدا، ئەمجۆرە دارشتن وپێکهاتەیەی کابینەکەی ئێستا هاوکێشەی پێغەمبەران وئەسحابەکانیانمان بەبیر دەهێننەوە وبەسوننەتی شەرعێکی داخراوی ئاراستە دیاریکراودا بەرێوەدەچێت. ئەمە هۆکارێکی گرنگی بێدەسەڵاتی ونائارامی کابینەکەیە. کابینەیەک شەرعیەت ودەسەڵاتەکەی لە سەرچاوەی رێککەوتنێکی پێشوەختی سازکراو وەرگرتوە ونوێنەرانی دەسەڵات خەتمێکی یاساییان لێداوە.
سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران لەگەڵ بەیاننامەکەی گۆڕان کەوتە خۆشکرنی سمفۆنیای قەیرانەکە و پەلاماری دەسەڵات بۆ گۆڕان، بەمەزەندەی من به‌ڕێز د.بەرهەم پێش پەرلەمانیش کەوت بۆ هەڵسەنگاندنی دۆخە تازەکە، لەروی یاسایی و مەعنەویەوە دەکرا بەڕێزی بەناوی حیزبەکەیەوە هەمو جۆرە لێدوان و هەڵسەنگاندن و بۆچونی لەمەر بەیانەکە بدایە، بەڵام وەک فەرمانڕاوەیەک لە لوتکەی دەسەڵاتی حوکمڕانیدا دەبو لە پەرلەماندا گوتاری خۆی سەبارەت بە قه‌یرانه یاسایی و دەستوری و سیاسیەکان، کە گۆڕان بە بەیانەکەی دروستی کردن، بەیانکردایە. کار لەمەشدا نەما و بە مەبەستی ئیحراجکردنی گۆڕان مەلەفی موڵکە گشتیەکانی کردەوە. مەلەفێکی زۆر کۆن و ئەستور و ئاڵۆز کە تۆز و خۆڵ بەرگەکەی داپۆشیوە، بەڕێزی داوای گردەکەی لە گۆڕان کردەوە و بێئەوەی ناوی هیچ شوێنێکی تر ببات و بۆ وەزنی شیعر داوای لە هێزەکانی تریش کرد موڵکەکان بۆ حکومەت بگەڕێننەوە، منیش سەد لە سەد لەگەڵیدام، بەڵام بۆچی بەڕێزی دەتوانێت بە ئیرادەی سەربەخۆی کابینەکەی و بەدەر لە کۆبونەوەی ژورە تاریکەکان یەک دەنکە شقارتە لەو دو حیزبە بسەنێتەوە و بیخاتەوە سەر خەزینە و تاپۆ و ژێر ئیدارەی حکومەتەکەی و بۆ بەرژەوەندی گشتی بەکاربهێنرێت. بۆخۆی نەبو دەیان خانەنشینی نارەوای حیزبی و تەمویلی نایاسایی حیزبی کردوە، جگە لەچەندین کاری ئەملا و ئەولای نایاسایی لە پەراوێزە نارۆشنەکانی حوکمڕانیدا، بۆچی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران نازانێت پارتی و یەکێتی لەم هەرێمە ولە سەر سنورەکان و لە بەغدا و لە دەرەوە ولە وڵاتەکانی کەنداو و چەند شوێنێکی تری دنیا چ کارەن. کاتێک ئەو بەڕێزە بێت و راشکاوانە لەکەناڵەکانی راگەیاندنەوە باس لەو شتانە بکات ئەوا بێگومان باوەر و متمانەی خەڵک پێی دەگاتە حەوت تەبەقەی ئاسمان. تائێستا بێجگە لە قسەی سواو و عمومیات هیچ شتێکی تر بەدینەکراوە ونەبیستراوە.
حکومەت بەرنامەی لیستی هاوپەیمانی کوردستانی کردۆتە رێگەپیشاندەری کارەکانی، ئەو بەرنامەیە بەنوسین خاڵی باشی تێدایە کە جێبەجێکردنیان پێگەیان بەهێزتر دەکات و ئەوەی ئۆپۆزسیۆنیش لاوازتر دەکات. وەک خۆیان دەڵێن ئەگەر کردار بۆ هەڵسەنگاندنی حکومەت شەرت بێت ئەوا بێگومان نیەت دایک و باوکی ئەو کردارەیە و بەپێی لۆژیکی رەهای لای خۆمان نیەتیش لە ئیرادەی دەسەڵاتداران بەدەر نیە. بۆیە ئەرکی سەرەکی ئەم حکومەتە بەیاسایی کردنی نیەت و خواستی دەسەڵاتدارانە و بەخشینی زەمینەی شەرعیەتی یاساییە پێیان. ئەمانە لە مەسەلەکانی نەوت و چەند یاسایەکی وەک خۆپیشاندان و دەستەی باڵای هەڵبژاردن و بودجە و یەکگرتنەوەی دەزگا حیزبیە هەواڵگریەکان و...تاد دەردەکەون. بەداخەوە ئەرکێکی سەرەکی ئەم حکومەتە وەک کاری ئەرزوحاڵچی بەردەم شورای قەڵای دەسەڵاتدارانی لێهاتوە.
لێرەدازۆر باس لە سلێمانی دەکرێت و بە کورتیەکەی سلێمانی لەلایەن زۆربەی لوتکەی دەسەڵاتەوە ساڵانێکە پشتگوێخراوە. ئەوە 6-7 ساڵە بەڕێز نەوشیروان مستەفا و هاوڕێکانی دەسەڵاتی ئیداری و یاسایی و سەربازی و دارایی و ئاسایشیان بەسەر ئەو شارەدا نیە، تەنها دەسەڵاتی ئەوان لە خۆشەویستی و ئەمەکی زۆربەی خەڵکی ئەو شارەوە بۆیان سەرچاوەی گرتوە. با بەڕێز سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران کە لە بنەماڵەیەکی رەسەن و ناوداری ئەو شارەیە و بەردەوام لە لوتکەی دەسەڵاتدا بوە و ماوەتەوە پێمان بڵێت لەدوای روخاندنی سەدامەوە بۆ ئەم شارە لە هەمو بوارەکانی خزمەتگوزاریەکانەوە، نیشتەجێبون و خانوبەرە، کارەبا و ئاوەرۆ و پاکژی، گواستنەوە ...تاد چی کراوە و چەند پارەی بۆ تەرخان کراوە، موڵکە گشتیەکانی سەرو و ژێرزەمینی سلێمانیش چیان بەسەرهاتوە، بابزانین گەورە سەرمایەدارەکانی ئەو شارە و دەوروبەری کێن، بابزانین بازرگانە نادیار و خۆماتکەرەکان لە تاریکی ئەو شارەدا کێن، بابزانین ئەو گەشە روکەشیەی تەلار و رێستورانت و نادی و هوتێل و گوند و سیتیە مۆدێرنەکانی شار و دەوربەری کاری حکومەت بون یا قوتاعی تایبەت یا هەردولا، بابزانین چۆن چارەی کێشەی هاتۆچۆ و روداوە دڵتەزێنەکانی، کێشەی کەمی قوتابخانە وژمارەی زۆری قوتابیان، کێشەی کەمی کارەبا و.... چارەدەکەن. زۆرینەی خەڵکی سلێمانی حەزدەکەن ئەو راستیانە بزانن تا چی زیاتر بۆلەبۆڵ به‌سه‌ر حکومه‌ت و که‌سدا نەکەن و بوختان ودرۆ بۆ کەس هەڵنەبەستن وناوبەناویش روبەروی دەمارگیری وتوڕەیی دەسەڵاتداران وموزدایەدەکردنیان بەناوی سلێمانیەوە نەبنەوە.
ساڵانێکە خەڵک هاواری ئەم کێشە و داواکاریەنە دەکات، دەسەڵات هەرجارێک بەبیانویەک و بە پاساوێک چاویان پر لەخۆڵ دەکات، بەسوننەتی چ شەریعەتێک خەڵکی سلێمانی ئەوە قبوڵ بکات؟ من پر بەدڵ حەزدەکەم خەڵکی دهۆک و هەولێر، دهۆکچیەتی و هەولێرچیەتی بە مانا و ئاڕاستە ئەرینەکەیدا بکەن. تا ئەو شار و دەڤەرانە لەلایەن خەڵکەکەیەوە خزمەت بکرێن و گەشە بکەن و خەمە زۆرەکەی ئەم کوردستانە بچێک کەمتر بێتەوە و بستێکی تری کوردستان ئاسودەتر بێت و گوزەرانی باشتر بێت، ئەمە تەنها بەمەرجی ئەوەی لەسەر حسابی شوێنەکانی تری کوردستان نەبێت. دنیای ئەم سەردەمە رو لە یەکەی ئیداری بچوک و تۆکمە دەکات و لەهەمو رویەکەوە ئاسانتریش خزمەتگوزاریەکانی بۆ دابین دەکرێن و کۆنترۆڵ دەکرێت، لەوەی پەلاماری شتی زۆر قەبە و گەورەبدرێت.
بەداخەوە ئەم حکومەتە شمولیەتی لە سنوری دەسەڵاتیدا کردوە بەبەردێکی زۆر زل و هەڵیگرتوە ناشتوانێت بیهاوێژێت. ئەمە ئیرسێکە لە نمونەی رژێمە تۆتالیتار و دیکتاتۆرەکانەوە بۆمان ماوەتەوە کە خاوەن دەسەڵات دەبێت بڕیار لە گەورە و بچوکی هەمو سوچ و قوژبنێکی مەملەکەتەکەی بدات. نابینین زۆربەی پرۆژە و کارەکان لە هەمو سوچ و قوژبنێکی کوردستاندا بە نیوەچڵی و بە گەندەڵی و بە نارێکوپێکی بەڕێوە دەڕوات، تەنها لە سلێمانی چەندین نمونەی گەورەی زیندو لەبەرچاون.
بەتەنیشت پەرلەمان و حکومەتەوە پێگەی سەرەکی دەسەڵات کە سەرۆکی هەرێمە لەنێوان پەرلەمانێکی لایەندار و حکومەتێکی لاواز و نائارام نەیتوانیوە بێلایەنی خۆی بچەسپێنێت. لەپلەی یەکەمدا ئەوە ئەرک و دەسەڵاتی بەڕێزیەتی ئەو جۆرە پێکهاتانە بەڕێزەوە رەوانەی ماڵەوە بکات و زەمینە بۆ هاتنە پێشەوەی نەوەیەکی نوێی لێهاتو و پەرۆش کە خاوەنی دەرون و روخساری بێگەردە خۆشبکات. ئەرکی بەڕێز سەرۆکی هەرێم بو کاتێک زەنگی ناڕەزایی لە خۆپێشاندانەکانی خوێندکاران و جەماوەر لێدرا بەتوندی لێپرسینەوەی لە پێگەکانی تری دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنیش بکردایە و سەرپەرشتی پرۆسەیەکی دارشتنەوەی سەردەمی بکردایە.
نەدەبو گۆڕان داوای هەڵوەشاندنەوەی ئەم حکومەتەی بکردایە، دەبوا بزانرایە کە پێگەی ئەم حکومەتە لە ناوچه وده‌ڤه‌ره‌کانی کوردستان و لای خەڵکەکەی دەمێکە هەڵوەشاوەتەوە. حکومەت لە پێگە یاساییەکەوە لەو شوێنانە تەیفێکی خەیاڵاویە جارجار دەردەکەوێت و وەک پرچی ئایشێ و فاتمەی بەهاران بۆ ساتێک گوزەردەکات. بون و نمایشکردنی حکومەت لەو شوێنانە رەگ و ریشەی حیزبی هەیە نەک رەگ و ریشەی یاسایی حکومەتی هەرێم.
دەشێت گۆڕان شمولیەتی هزری کوردایەتی لەخۆی نەئاڵێنێت و وه‌ک ئۆپۆزسیۆن خەریکی ئەو ناوچانه بێت کە ئێستا دەرەقەتیان دێت، تۆبڵێی کارکردن بەو ئاراستەیە گۆڕان و جەماوەرەکەی بکات بە عه‌ره‌ب تورک وعەجەمی ناحه‌ز و ناسنامە نەتەوەییەکەی لەسەر زێدی باو وباپیرانیان بگۆردڕێت.
دەشێ گۆڕان بە بەرنامە وکار خۆی بکات بەخاوەنی تەواوی ئەو پێگە بەهێزەی هەیەتی و لەو باوەرەشدام بەمە باشترین خزمەت بەنەتەوە و خاکەکەی دەکات و قەیرانی حوکمڕانی کوردستانیش کەمتردەکاتەوە.