لە مێژەوە وتراوە "نەوتی کورد لە خوێنی گرانتر کەوتوە"
لەوساتەوەی عێراق وەک دەوڵەتێک لە کارگەی سیاسی نێودەوڵەتیدا دروستکرا، نەوت سەرچاوەی سەرەکی داهاتی بوە. سەدام سودێکی زۆری لە بەرزبونەوەی نرخی نەوت کرد وعێراقی لەبواری ژێرخانەی ئابوری وسەربازیدا بوژانەوە وگەورەترین سوپای ناوچەکەی دروستکرد. سەدام لە ئاکامی ئەم بەهێزبونە لەخۆی بایی بو وهەڵەی کوشندەی کرد، شەڕکردنی کورد وشەڕی ئێران، دواتر کە قاسه‌که‌ی بەتاڵ بو کوێتی بۆ نەوتەکەی داگیرکرد.

نەوت سەدامی بەهێز ودەوڵەمەند کرد وهەر لە سایەی بەها ودەسەڵاتی رەهای نەوتیشدا بەرەو روخاندن ونەمان رۆشت. وێرای ئەوەی نەوت گەرمت دەکاتەوە وەلێ دەشتوانێت بتسوتێنێ.

عێراق لە 1979ەوە کە بەرزترین ئاستی نەوتی لە مێژویدا بەرهەم دەهێنا سێ شەڕی وێرانکەری بینیوە کە بنەما سەرەکیەکانی ژێرخانی پیشەسازی نەوت وگازیان تێکدا. بەپاڵ ئەمەشەوە کێشە سیاسی وئاینیی ونەتەوەییەکانی ناو عێراق بەردەوام ئەستەنگ بون لەبەردەم پیشەسازی نەوتدا. کورد بەدرێژایی مێژوی دەوڵەتی عێراق بەپارەوپولی نەوتی خاکەکەی تەفروتونا کراوە.

لەدوای روخاندنی سەدامەوە، کورد چاوەڕوانبو لەسایەی داهاتی نەوتدا کوردستان ئاوەدان بکرێتەوە وگوزەرانی خەڵک بەئاستێک گەشەبکات کە دادەپەروەری کۆمەڵایەتی زەمینە بەهێزەکەی بێت وسیستەمێکی دیموکراسی پارێزگەر وزامنەکەی بێت.

دەستپێشخەری کورد وئەستەنگەکانی بەردەمی
بەتایبەت لە کابینەی پێنجەم وبەسەرپەرشتی وهەوڵ وتەقەڵڵای بەرێز نێچیرڤان بارزانی کورد کەوتە خۆی بۆ سودوەرگرتن لە سامانە سروشتیەکانی ولە سەرویانەوە نەوت وگاز. دابینکردنی داهاتێکی مسۆگەری نەتەوەیی کۆڵەکەی سەرەکی پاراستن وگەشەپێدانی نمونەی حوکمڕانیە وبنیاتنانی کەرەسە وپێکهاتەیەکی بنەرەتی گەورەیە بۆ دەوڵەتی کوردی لە ئایندەدا. هەنگاوێکی ئێجگار گەورە وپڕ کێشە ومەترسی، بەڵام زو یا درەنگ دەبوا بکرایە.
 
کاتی ئەم دەستپێشخەریە گونجاو بو، لەلایەک هێزەکانی عەرەبی عێراق کەوتبونە گیانی یەکتر ونەیان دەپرژایە سەر کورد، حکومەتەکەی مالیکی توانای نەبو دەستبەرداری کورد بێت، ئەمه‌ریکا بونێکی بەهێزی لە عێراقدا هەبو وچاوەڕوان دەکرا کە لە بواری نەوتدا چاوێک لە کورد بپۆشن، تورکیا وئێران چاوەڕوان بون پشکێکی قازانجیان بەرکەوێت وپشتگیریەکی بەرچاوی نێونەتەوەیی بۆ مافەکانی کورد لە ئارادا بو. وێرای ئەو دۆخە لەبارە زۆربەی دنیا بە حەزەر وگومانەوە مامەڵەیان لەگەڵ ئەو گۆڕانکاریەدا دەکرد، ئەوان ئێستاشی لەگەڵدا بێت نایانەوێت کورد ئەوەندە بەهێز بێت تا بیر لە بەزاندنی ئەو سنور وپێوەرە سیاسیانە بکاتەوە، کە دوای روخاندنی سەدام بۆ کورد دایان ناون، یەکێک لێیان رێژەیەکی دیارکراو لە بودجەی عێراق بۆ هەرێم، بەواتایەکی تر گرێدانی گوزەرانی هەرێم بەبەغداوە. پەسندکردنی دەستوری هەمیشەیی کە لە چەند مادەیەکدا ئاماژەی تەم ولێڵ بە نەوت کراوە ولێکدانەوەی جیاوازی بۆ دەکرێت، دواخستنی پەسندکردنی پرۆژە یاسای نەوت وگاز کە کوردیش لە سەری رازیبوە، بوژاندنەوەی شۆڤێنیزمی مەزهەبی وعێراقچیەتی لای دەسەڵاتدارە نوێکانی بەغدا، ناتەبایی وجیاوازی دیدی ستراتیژی لەمەر مەسەلەی نەوت وگاز لای دەسەڵاتدارانی کوردستان کێشەکانی نەوتی کوردستانیان ئاڵۆزتر وقوڵتر کردۆتەوە. هۆکارێکی تر بۆ کێشەکان لەگەڵ بەغدا سەرچاوەی کردوە لەوەی کە حکومەتی هەرێم گرێبەستەکان بەپێی سیستەمی PSC پێ باشترە بەپێچەوانەی باشوری عێراق کە گرێیەستی خزمەتگوزاری تەکنیکی DPSC بەکاردەهێنێت (لەم جۆرە گرێبەستەدا لایەنی دوەم کرێی خۆی بەپێی بەرمیل وەردەگرێت نەک رێکه‌وتنی پێشوەخت له‌ سه‌ر رێژه‌یه‌کی چه‌سپاو وەک لەوەی کوردستان بەکاردەهێنرێت).

یەکێک لە کێشە گەورەکان لە عێراق وبەتایبەت لە کوردستان لەبەردەم ئەم پیشەسازیەدا کێشەی لۆجیستیک وگواستنەوەیە، بەتایبەت لە ناوچە شاخاوییەکان، ئەمە لە کاتێکدا کە تۆرێکی پیربوی بۆری گواستنەوەی نەوت لە عێرقدا هەیە وبەشێکی بە خاکی کوردستاندا تێدەپەرێت. ئەم ئاستەنگە بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنان لە کوردستان کێشەیەکی گەورەیە. ئەمە بێجگە لە کێشەکانی ئاسایشی ئەو پیشەسازیە لە هەمو بوارەکانید. سەرەرای ئەمانەش کێشەی مین لە کوردستان کێشەیەکی جدیە، هەروەها کێشەی کەمی پسپۆر وشارەزاکان کە بەشێکی بەرچاوی جیۆلوجیست وپسپۆرەکانی تر عێراقیان بەجێهێشتوە.

وێڕای ئەم کێشە وگرفتانە کورد بەشێوەیەکی سەرەتایی شانی داوەتەبەر وبەسەرکەوتنی دەشێت ئایندەیەکی زۆر گەشەدار بۆ نەتەوەکەمان دابین بکرێت.

کورته‌یه‌کی نه‌وت وگازی کوردستان
ناوچەی کوردستان یەکێکە لە ناوچە دەوڵەمەندەکانی نەوت، یەدەکی نەوت وگازی کوردستان زۆر گەورەیە ولەلایەن دەزگای ئەمه‌ریکی Geological Survey مەزەندە دەکرێت بە 40-45 ملیارد بەرمیل نەوت و60 ترلیۆن سێ جا پێ گاز و وبەمەش پلەی شەشەمی لە دنیادا هەیە، 80% ئەو بیرانەی لێدراون هایدرۆکاربۆنیان تێدا دۆزراوەتەوە.

لەماوەیەکی کورتدا گازی کوردستان بۆ بەکارهێنانی خۆماڵی وناردنە درەوەی بۆ تورکیا وئەوروپا بەرێگەی هێڵی بۆری Nabuccoەوە ئامادە دەبێت. هەنوکە حکومه‌تی هه‌رێم له‌گه‌ڵ زیاتر له‌ 30 کۆمپانیای بیانی گرێبەستیProfits Sharing Contracts (PSC) سازکردوه‌.

کۆمپانیاکانی نەوت لە دنیادا چاویان لە کێڵگەکانی کوردستانە ولە نزیکەوە ئاگاداری گۆڕانکاریەکانن، تا ماوەیەک لەمەوبەر سەرمایەی بیانی دەستی بەو کێڵگانە نەدەگەیشت. Western Zagros و Vast Exploration لە دەستپێشخەرەکانن ودەرگای وەبەرهێنانی دەرەکیان لەو بوارەدا کردەوە.

لە حوزەیرانی 2009ەوە کورد بە نزیکەی 100.000 بەرمیل لە رۆژێکدا لەهەر دو کێڵگەی تاوکە وتەق تەق دەستێ پێکرد وبەرێگەی بۆریە نەوتەکانەوە بۆ تورکیا دەنێردرێت. لەئێستادا دەیان بلۆکی نەوت لەلایەن چەندین کۆمپانیای دەرەکی ئیشیان لە سەر دەکرێت.

بەپێی هەڵسەنگاندنی دەزگای راوێژکاری Sproule and Associate کە شوێنی متمانەیە وپێگەی تایبەتی لە بواری غاز ونەوتدا هەیە تەنها بلۆکی زاگرۆس 1.6 ملیار بەرمیل نەوتی تێدایە وئەگەر ئەمه‌ یەکلا کرایەوە ئەوا ئەو بلۆکە یەکێکە لە 100 گەورەترین کێلگەی بەرهەمهێنانی نەوت لە دنیادا. بلۆکەکانی تریش ئایندەیەکی گەورەیان لە بواری نەوت وگازدا هەیە.

کۆمپانیای Heritage Oil رایگەیاندوە لە کێڵگەی میران خۆرئاوا-1 لە سەرەتای مانگی 2009 دا نزیکەی 2.3 تا 4.2 ملیارد بەرمیل نەوتی تێدایە وئەم کۆمپانیایە کە لە کێڵگەکانی میران- خۆرئاوا کاردەکات لە سەرەتای 2011 رایگەیاند گەورەترین کێڵگەی گازی لە کوردستان دۆزیوەتەوە، کە بە 6.8 تا 9.1 تریڵیۆن سێ جا پێ گاز تەقدیر دەکرێت.

بەشێک لەو کۆمپانیانەی گرێبەستیان لە گەڵ حکومەتی هەرێمدا هەیە، وەک هاریتاج ئۆیل، لەنیسانی2009 رایگەیاند کە کۆمپانیایGenel Energy تورکی لەلایەن حکومەتی هەرێمە وەک لایەنی سێیەم لە گرێبەست بۆ بلۆکەکانی میران دیارکراوە، خاڵێک حکومەتی هەرێم وەک ستاندار بۆ مەرامی نادیار لە گرێبەستەکاندا سەپاندویەتی. کۆمپانیە بچوکەکانی تر کە لە سەر خەتەکە چاوەروان دەکەن بەپەرۆشیەوە بایەخیان بۆ بازاری نەوت لە کوردستان هەیە. کۆمپانیا گەورەکانیش دورەوپەرێز چاودێری گۆرانکاریەکان دەکەن. بۆچی ئەمە وایە؟

لە کۆنەوە ئاشکرایە کە پیشەسازی نەوت بەتوندی بەستراوەتەوە بەتێگەیشتن وناسینەوە وهەڵسەنگاندنی ئەو مەترسیانەی بەدرێژایی پرۆسەی تەنقیب ودۆزینەوە وبەرهەمهینان وگواستنەوە روبەروی دەبنەوە. بەشێکی وەلامەکە لەوەدایە کە کێلگەگانی باشور ئامادەن وناسراون ودەتوانن بەرزترین ئاستی بەرهەمهێنانیان بخەنەکار ومەترسیەکانی بەردەم تەنقیب ودۆزینەوە بونیان نیە، بەشێکی تری وەڵامەکە لە جۆری نەوتەکە وپێگەی یاسایی حکومەتی هەرٍێمە لە جەنجاڵی نەوت وبەرژەوەندیە گەورەکاندا وئەو کێشانەی حکومه‌تی به‌غدا بۆ کوردستانی دروستدەکەن. لەگەڵ ئەوەی ئەستەنگ ومەترسیەکان لە کوردستان لەو بوارەدا زۆرن، بەڵام سەرچاوە پسپۆریەکانی نەوت لە دنیادا رێژەی سەرکەوتن لە کوردستان بە نزیکەی 80% دادەنێن.

گروپی مالیکی و نەوتی کوردستان
حکومەتەکەی مالیکی بەردەوام کێشە وئەستەنگی بۆ پیشەسازی نەوت لە کوردستان دروستکردوە، وەک بێبەشکردنی ئەو کۆمپانیانەی لە کوردستان کاردەکەن لە گرێبەستەکانی عێراق، گرژی نێوان بەغدا وهەولێر هۆکارێکی تری گرنگە کە کۆمپانیا گەورەکان، وەک شێل وبریتیش پیترۆڵیەم، زیاتر رویان لە بەغدا بکەن.

لە کابینەی یەکەمی مالیکی وەزیری نەوتەکەی، دکتۆر حسێن شەهرستانی، ناڕەزایی وبەرهەڵستی توندی بەرامبەر بە بەرهەمهێنان وناردنەدەرەوەی نەوتی کوردستان وگرێبەستەکانی حکومەتی هەرێم پیشاندا. لە ئاکامدا ناردنەدەرەوەی نەوت راگیرا وکێشەکە بەوە دامرکێنرایەوە کە داهاتەکەی بخرێتە خەزانەی بەغدا وکورد 17% ەکەی خۆی وەربگرێت. لە کابینەی دوەمی مالیکی عبدالکریم لوبەیعی، 51 ساڵ، کرا بە وەزیری نەوت. لوبەیعی لە وەزارەتی نەوتی عێراق وکۆمپانیای نەوتی باشور کاریکردوە وجیگری شەهرستانی بو، ئەندازیاری نەوتە، دۆستی شەهرستانی ونوری مالیکیە ولە هەمان هۆزەکەی مالیکیە. ئەم سێسوچە مەزهەبیە کونترۆڵی تەواوی بواری نەوت وگازیان لە عێراقدا کردوە وزەمینەیەکی مەزهەبی وسیاسی وعەشایری لەبارە بۆ سیاسەتێکی نەوتی تۆکمە کە خۆیان مەبەستیانیە. ئەم زاتە رۆڵی سەرەکی لەسازدانی گرێبەستە نەوتەکانی حکومەتی عێراقدا بینیوە. وێرای ئەوەی شەهرستانی قسەی کاریگەری لە سیاسەتی نەوت و وزەی عێراقدا ماوە، وەلێ لوبەیعی بەرامبەر بە کێشەکانی نەوت لە گەڵ هەرێمدا نەرمیه‌کی روکه‌شی پێوە دیارە. لوبەیعی پلانی بۆری نەوت بۆ ئۆردون دارشتوە وهەمان پلانیشی لەگەڵ سوریا هەیە، ئەم زاتە راشیگەیاندوە کە بایەخی ئایندەی بۆ رێگاکانی ناردنەدەرەوەی نەوتە لە باشوری عێراق، پلانی بۆ هێڵی نوێی بوری نەوت هەیە لە گەڵ بەرفراوان کردنی توانای خەزن لە فاو وناسریە وزوبێر. لوبەیعی لە بەرامبەر کێشەکان لە گەڵ هەرێم رایگەیاند: " لێدوان لە گەڵ براکان لە حکومەتی هەرێم بەردەوام دەبن تا بگەینە چارەیەک کە لە بەرژەوەندی خەڵکدا بێت". کاتێک دەسەڵاتدارە عەرەبەکانی عێراق بۆ سامانی نەوتی عێراق پەنادەبەنە بەر برگەی دەستور کە نەوت موڵکی هەمو عێراقیەکانە، بۆچی بەهەمان چاو ونەفەس ونیەت بایەخیان نەداوە بە گەشەپێدانی ئەم موڵکە لە کوردستان وەک لەوەی بەناوچەکانی باشوری دەدەن. بەپێچەوانەوە رۆژ بەرۆژ ئاشکرادەبێت کە نیەتی شۆڤینیزمانەیان بەگەرخستوە تا بەتەواوی کۆنترۆڵی کۆمپانیا ودەزگا نەوتیە کۆنەکانی کوردستان بکەن، وەک لەوەی لە کۆمپانیای نەوتی باکور لە کەرکوک دەیکەن. بۆ نمونە ئەم وەزیرە رایگەیاندوە کە یاداشتێکی لێکتێگەیشتنی لە گەڵ وەزیری نەوتی ئێران وسوریا واژۆ کردوە بۆ دروستکردنی دەزگای (منضومه‌) گواستنەوەی گاز لە ناوچەی عەسلویە لە باشوری ئێران بۆ سوریا بەرێگەی بۆری گواستنەوە بە درێژایی 2000 کیلۆمەتر وبەستنەوەی بە دەزگای گواستنەوەی خۆرهەڵاتی عەرەبی بۆ گه‌یاندنی گاز بۆ ئوردون وسوریا ولوبنان وبۆ ئەوروپاش.

ئه‌م تاقمه‌ هاومه‌زهه‌به‌ی مالیکی یه‌کلایانه‌ پرۆژه‌یه‌کی‌ یاسای نه‌وت وگاز که‌ به‌دڵی خۆیانه‌ ئاماده‌کردوه وهیچ پابه‌ندبونێکی سیاسی وئه‌خلاقیان به‌پرۆژه‌که‌ی 2007 که‌ له‌گه‌ڵ کورد دا سازدرابو نه‌کردوه‌.

گەورەترین گەمەکەری گەورەی نەبینراو لە کوردستان چینە، چین لە بواری نەوتدا نامۆ نیە بە عێراق، کۆمپانیای نیشتمانی نەوتی چین Chian National Petroleum Company لە ساڵی 1997 گرێبەستێکی بۆ کێڵگەی الحدبا بەستوە. بێگومان نەوتی کوردستان ئامانجێکی نمونەییە بۆ چین، بەڵام تا ماوەیەک لەمەوبەر خۆی دورەپەرێز راگرتبو تا بەغدا لێی زویر نەبێت. لە ماوەی دواییدا جموجۆڵێک بۆ هێنانی کۆمپانیا نەوتەکانی چین بۆ کوردستان لە ئارادایە، هەنگاوێکی پر مەترسی، چونکە ئەمەیان بەتەواوی دەچێتە چوارچێوەی رۆڵی نەوت لە ستراتیژیەتی هاوسەنگی هێزی نێودەوڵەتیەوە.

ئەگەرەکانی ئایندە
گریمان کوردستان تەواو سەرپشک بو لە بواری نەوتدا، ئەوەی لەمە گرنگترە پیشەسازی نەوت وگاز تا ئاستی فرۆشتنی چۆن بەڕێوەدەبرێت.

بەشێک لە وڵاتە دەوڵەمەندەکانی نەوتدار بەشۆرشگیریەتی وتامیم کردن و دامەزراندنی دەزگا نیشتمانیەکان بۆ نەوت و گاز دەستیان پێکرد وبەشێک لێیان وڵاتەکانیان بوژاندەوە. لە کۆتاییدا شۆڕشگێریەتی گۆڕدرا بۆ تاکڕەوی ودکتاتۆریەت وستەمکاری، تامیم کرا بە موڵکی بنەماڵە وحاشیەی قائید، داهاتیش بۆ چەک کرین و ویژدان کرین وگەندەڵی وپلانگێران دژ بە ئۆپۆزسیۆن ونەیارانی دەسەڵات بەکارهێنرا. نمونەکانی سەدام وقەزافی وئێران وجەزائیر ونیجیریا وزاییر زیندون. سامانی نەوت دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتانەی کرد بە دکتاتۆر وستەمکار لە ئیمپراتۆریەتێک بنیاتنراو لە سەرخۆڵەمێش.

ئەگەری کۆپێکردنی ئەم ئەزمونانە لە کوردستان لە ئایندەدا دەردەکەوێت.

                ***
Profits Sharing Contracts (PSC)یاخود Production Share Agreement (PSA)
گرێبەستی (رێکەوتن) هاوبەشی بەرهەمهێنان: بەناوبانگترین شێوەی گرێبەستە لە نێوان حکومەت ولایەن (یا لایەنەکانی) وەبەرهێنان وکرۆکی گرێبەستەکە ئەوەیە هەر لایەنێک چەند لە بەرهەمەکە وەردەگرێت. ئەم جۆرە گرێبەستە بۆیەکەمجار لە سەرەتای ساڵی 1950 لە بۆلیڤیا بەکارهێنرا ودواتر لە ئەندەنوسیا. هەنوکە لە خۆرهەڵاتی ناوەراست وسەنتەری ئاسیا بەکاردەهێنرێت. بەپێی گرێبەستەکە حکومەتی وڵاتەکە پاداشتی جێبەجێکردنی گەران ودۆزینەوە وبەرهەمهێنان بە لایەنی جێبەجێکەر دەدات. لایەنی جێبەجێکەر خۆی بەرپرسە لە مەترسیەکانی به‌رده‌م ئەو پرۆسانە. لە کاتی بەدەستهێنانی ئامانجەکە رێگە بەلایەنەکە دەدرێت مەساریفەکانی خۆی لە فرۆشتنی بەرهەمەکە وەربگرێت (نەوت بۆ مەسارف) وئەوەی دەمێنێتەوە (نەوت بۆ قازانج) لە نێوان لایەنکە وحکومەتەکە دابەش دەکرێت. رێژەی دابەشکردنەکە دەگۆرێت وپێشوەخت لە گرێبەستەکەدا دەچەسپێت. ئەو حکومەتانەی پسپۆری پێویستیان لە بواری نەوتدا نیە ولەقۆناغی گەشەکردنی ئابوریدان سود لەم جۆرە گرێبەستە دەکەن.