Print

کێشەی سوننە و شیعە لە عێراق و کاریگەری لەسەر میللەتی کورد نوسه‌ر:  ئاسۆ حامدی Friday, October 26, 2012 فاکتەری مێژویی؛ کێشەی شیعە و سوننە لەڕوی مێژوی سیاسییەوە لە عێراق دەگەڕێتەوە بۆ دروستبونی دەوڵەتی سەفەوی و پەیڕەوکردنی رەوتی شیعی شا عەباسی سەفەوی بۆ ئەم رێبازە، کە لە واقعدا خودی خۆی لە بنەماڵەیەکی ناوداری سونی لە دایکببو، دواتر کێشەی نێوان دەوڵەتی عوسمانی و دەوڵەتی سەفەوی لەسەر دابەشکردن و دەسەڵاتدا ئەم دو رەوتە بونە مەسەلەی رۆژ و رۆژێ شیعە کوشتاری سوننەی دەکرد دوای رۆژی تر، سوڵتان سەلیم کە بەیاوز ناسرابو سەرکوتی شیعەکانی دەکرد، تەنها لەسەردەمی سوڵتان سلێمانی قانونی نەبێت کەمێ ئەم کێشەیە کپ بو دواتر لەسەردەمی سوڵتان مراد دوبارە کوشت و کوشتار دەستی پێکردەوە. دوای رۆیشتنی دەوڵەتی عوسمانی و هاتنی ئینگلیز و دروستبونی دەوڵەتی عێراق رەوتی سوننە لە عێراق و دەسەڵاتی سیاسی دا بونە باڵا دەست و شیعەکان بە حوکمی لایەنگیریان بۆ ئێران و سەرچاوەی رەوتی بیروباوەڕیان و مانەوەی کێشەکان لە وڵاتدا کە ئینگلیزەکان ئەوکات بە باشیان دەزانی هەر کەم دەسەڵاتیان لە ناوەندی سیاسی وڵاتدا هەبو. میللەتی کورد لە جیۆپۆلەتیکی سیاسی لە نێو ئەم سێ کوچکەی ناسیۆنالی تورکی و عەرەبی و فارسی کە پلیشاوەتەوە لەگەڵ هێرشی کۆنی بێزەنتیەکان و داگیرکاریە رۆژئاواییەکان. لە مێژوی هاوچەرخدا میللەتی کورد ئەوا لە کێشەی نێوان دو مەزهەبی باڵادەست لە ناوچەکە کە سوننی وشیعیە دوبارە بەشێ لە کێشەکان بوە و پێخوستی هەمو ئەم ناکۆکیانە بوە کە ئەم دو مەزهەبە بە گەلانی ناوچەکەیان کردوە. شاعیری بەناوبانگی ئێران ئەحمەدی شاملۆ لە قەسیدەیەکی شیعری جوان باس لەم کوشت و کوشتارەی سوننە و شیعە دەکات و جیهان بە جەنگەڵ وەسف دەکات، دیارە ئەم واوەتر دەچێت تەنها لە شیعە و سوننە و بەرینتر کێشەکانی دونیا بەیەک دەبەستێتەوە کە ئەمەش لێرەدا باسی سەرەکی ئێمە نیە. لە مێژودا کورد سەرەڕای ئەوەی زۆرینەی سەر بە مەزهەبی سوننەیەو بەشێکیشی شیعەن ئەوا لە کێشمەکێشەکانیش هەروا ماونەتەوەو زیاتر لەم کێشەیەدا لەڕوی مەزهەبەوە سەیری روداوەکانی کردوە، نەک لەڕوی ناسیۆنالی و بۆچونی نەتەوەیی ئەمەش لە مێژوی هاوچەرخیشدا هەروا بوە و بەمەش نەیتوانیوە قەوارەیەکی سەربەخۆی هەبێت و هەردەم وەکو فاکتەری هاوسەنگی لە کێشەی نێوان شیعە و سوننە یان تورک و فارس و عەرەب ماوەتەوە بەمانا ناسیۆنالیەکەی. دیارە مەزهەبی شیعە لە مێژوی خۆیدا قوڵاییەکی زۆرتری هەیە وەک مێژوی سیاسی و کێشمە کێشەکان، چۆن سنورەکانی نێوان ئەم دو مەزهەبەش زۆر فراوانترن تەنها لە ئێران و تورکیا و عێراق بگیرسێنەوە. من لێرەدا خۆم لەم بەر فراوانیە دەبوێرم تەنها چڕی دەخەمە سەر ئەم کێشمە کێشە سیاسیەی نێوان ئەم دو مەزهەبە لەم دەورانە و کاریگەرییان لە سەر میللەتی کورد و بە پێچەوانەشەوە. بەنمونە لە دوا وتەدا دەکرێ باس لەم دو لێدوانە بکەین کە رەنگدانەوەی واقعی مێژوین لە عێراقدا ئەویش لێدوانی سەرۆک وەزیرانی عێراق سەبارەت بە کێشەکانی ناوەخۆ و وەڵام دانەوەی وەزارەتی دەرەوەی تورکیایە بۆ سەرۆک وەزیرانی عێراق کە ئاگای لە واقع نیە. هەرلایەکیان ئەو تۆمەتبار دەکات بە رەوشی خراپی ناوخۆ لەم نێوەشدا هەردوکیان مەسەلەی کورد وەکو بەرگێک بەکاردێنن. ئەگەرچی لە واقعدا بۆ ئەوان میللەتی کورد هەر شێوەی کێشەکەیە و خۆیان زاڵی خۆیان بەسەر ئەم گەلە دەچەسپێنن ئەگەر لە توانایان بێت و یان هەر هەیە وەکو ئەوەی لە تورکیا دەگوزەرێ. پرسیاری سەرەکی ئەوەیە؛ ئایا بۆ میللەتی کورد گرنگە ببێتە بەشێ لەم کێشەیەی نێوان دو مەزهەبدا کە لە واقعدا جگە لە رەزالەتی و ماڵوێرانی چی تری لێدەستنەکەوتوە و دەست ناکەوێ، یان چۆن دەکرێ میللەتی کورد لە سیاسەتی ناوخۆ و دەرەوەیدا سود لەم کێشەیە وەربگرێت و خاڵی وەرچەرخان لە مێژوی سیاسی نەتەوەیی دروست بکات و هێزێکی نەتەوەیی و ناسیۆنالی رێکخراوبکات لەم نێوەدا لە جیاتی ببێتە پێخوست و بەشێ لە کێشەکان و ماڵوێران و دوبارە بونەوەی مێژو ببێتە بەشێ لە ژیانی مرۆڤەکان و نەوەکانی ئایندە، ئەوا بەرەو ئازادی و سەربەخۆبون و دروستکردنی کیانی سیاسی هەنگاوبنێ؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە سەرەتا پێشمەرجەکانی گرنگن لەمانە؛ بونی دەستورێکی مۆدێرن و بەیەکەوە ژیان بۆ هەرێمی کوردستان و یەکلابونەوەی دەسەڵاتی سیاسی و سەقامگیربونی و شێوەی سیستەمی سیاسی لە کوردستان و دانپیاننانی ئقلیمی و نێودەوڵەتی بەم هەرێمە، دواتریش جێگیربونی پرنسیپی جیایی دین لە دەوڵەت و مەزهەب وەک ئیدیای شەخسی ئینسانەکان چاولێبکرێت و هاتنەدی دەوڵەتێکی یاسایی  و دامەزراوەی مەدەنی و گەشەدان بە کۆمەڵگای بەرهەمهێن و کۆتایی هاتنی کۆمەڵگای بەرخۆر و سەربەخۆیی ئاسایشی نەتەوەیی و پاراستنی لە هەمو مەیدانەکاندا و ئارام و ئاسایشی ئابوری بۆ نەوەکان و هتد. ئەگەر ئەم پێشمەرجانە زۆربەیان فەراهەم بون ئەوا بۆ کیانی نەتەوەیی کورد ئاسان تر دەبێت مامەڵە لەگەڵ ئەم کێشەیە بکات، بەڵام بۆ ئەم دەورانە ئەمانە هەموی وەکو مەسەلەیەکی تیۆری دەمێننەوە و وشە گەلێکی جوانن. رۆڵی میللەتی کورد لەم نێوانەدا لەنێوان تیۆر و پراکتیکدا؛ پێش ئەوەی باس لە رۆڵی سەرەکی  ئەمڕۆی میللەتی کورد لەم کێشمە کێشەدا بکەین، دەبێ هەندێ فاکتەری دەرەکی و ناوخۆیی بنوسینەوە؛ - وەزعیەتی سیاسی کوردستان و یەکلانەبونەوەی لە ناوخۆ و دەرەوەدا، هەروا کوردستان نە وڵاتە و نە سەر بە عێراقە لە گشتدا، ئەم شێوەیە لە کارکردنی نێوان هەرێم و ناوەند و دەوڵەتی بەناو فیدراڵی عێراق هیچ چارەنوسێکی مەلموسی نیە و هەر رۆژێ هەڵبوەشێتەوە هەڵدەوەشێتەوە. - وەزعی ئابوری و سیستەمی ئابوری و داهاتی نەتەوەیی و داهاتی کەسەکان و کۆمەڵگای بەرخۆر و پشت بەستن بە هێزوکاری بیانی و ئقلیمی و نەبونی سەربەخۆیی لە ئابوری و وابەستە بون بە هێزە دەرەکییەکان لە هەمو کاڵایەکدا وای لەم هەرێمە کردوە بچوکترین قەیران هەمو شتێ دەوەستێنێت. بە نمونە ئەگەر سنورەکان دابخرێن و بودجە نەبێت لە دەوڵەتی ناوەندی ئەوە دەبێ فاتیحایەک لەسەر کۆمەڵگا بخوێنی. - وەزعیەتی سیستەمی بەڕیوەبردن و رێکخراوبونی وڵات و باوەڕی کۆمەڵانی خەڵک بە حکومەت و سیاسەتی بەرگریکردن و هێزی سەربازی و ئارام و ئاسایش لە کاتی ئاسایی و قیرانەکاندا . - وەزعیەتی فەرهەنگی کۆمەڵگاو زاڵبونی ئیسلامیزمی سوننی لە بیروزەینی مرۆڤەکان و زیادبونی دیاردە حەج و عومرە و جلوبەرگی ئایینی بۆ ژنان و پیاوان، هەروەها جێگیربونی پرنسیپە ئیسلامیە سوننیەکان لە مەسەلەکانی ژیان و گوزەرانی مرۆڤەکان و دەزگا قەزاییەکان بەنمونە لە مەسەلەی مارەیی و میرات و شاهێد و شاهیدکاری و یاسای باری کەسێتی و هتد. کاریگەرە دەرەکیەکانیش گرنگترینیان مەسەلە ئەنتەرناسیۆنالیەکانە کە هەروا ئەمەریکا و رۆژئاوا روسیا و چین و وڵاتانی ئیقلیمی و عەرەبی و تورکی و ئێرانی و وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەند کۆکن لەسەر مانەوەی ئەم سنورە دیاریکراوەی کە هەیە و مانەوەی میللەتی کورد وەک ئەمری واقع لە نێوان چوار وڵاتدا و بەزۆری زۆر دەبێ ئاوا بژین و دەوڵەتی شەراکە قەبوڵ بکەن. ئەمە گەورەترین کۆسپی نەتەوەییە بۆ کورد لە درێژایی ژیانی نەوەکانیدا و هەمو کات سەرهەڵدەداتەوە، تاکە رێگا بۆ رزگاربون لەم مەینەتە تەنها چاککردن و بەهێزکردنی بەرەی ناوخۆیە کە لە پێشودا باسمان کردوە. لە مێژوی سیاسی و ئەم دەورانەش میللەتی کورد بەناچاری بەشداری لەم کێشمە کێشە دەکات و تەنها زیان نەبێ هیچ قازانجی نیە، ئەمەش بە هۆی نەبونی رێگا چارەی سەرەکیە بۆ گرفتە دەرەکی و ناوخۆییەکانە، هەروەکو وتمان چاکسازی کۆمەڵگا دەتوانێ زۆر فشار بخاتە سەر فاکتەرە دەرەکیەکان و میللەتی کورد باڵادەست لە گرفتەکان بێتە دەرەوە. بەداخەوە میللەتی کورد زۆرجار بۆتە ئامراز بۆ جەنگی ئەڵتەرناتیڤەکان و خودی وڵاتانی ئێرانی و تورکی و عێراقی کە سوننە و شیعە لە هەرسێ لادا هاوشان، یان دژ بەیەک کوردیان بەکارهێناوە. باشترین نمونە شەڕەکانی براکوژی نەوەدەکان لە کوردستان و زیانەکانیەتی، کە تائێستا نەوەکان قوربانیەکانی دەدەن. کێشەی نێوان ئەم دو مەزهەبە، ماراسۆنیەو هەر دەمێنێ، قوربانیەکان جێگۆڕکێ دەکەن رۆژێ سوننە دەکوژرێ و مەرقەدی ئەبوحەنیفەو عەبدولقادری گەیلانی کاولدەکرێن رۆژێ مەرقەدی ئیمامەکانی شیعە لە سامەڕڕا و نەجەف دەتەقێنرێنەوە. ئێستا تورکیاو دەوڵەتی ئێستای عێراق بەڕابەری حیزبەکەی مالیکی و کۆنە بەعسیەکان هەم لەلایەک مەزهەبی شیعی و سوننی لە ناسیۆنالی عەرەبی گرێدەدەن بۆ دوبارە هێرشکردن، هەم لەگەڵ تورکیا و بە هاوپشتی ئێران و شیعەکانی ناوچەکە دژایەتی پەرە پێدەدەن. مالیکی دوبارە مەسەلە ناسیۆنالی و مەزهەبیەکان زیندو دەکاتەوە بۆ تەماحە سیاسیەکانی، بەڵام سەرکردایەتی سیاسی کورد لەمە ئاگادارە بەس ئەگەر وا کاربکەن مێژو خۆی دوبارە دەکاتەوە بە شێوەیەکی تر. لە پرۆسەی رێکخراوبوندا ناوی دەنێن پرۆسەی بەرزاییەکان. ئەم پرۆسەیە یانی لە سەرەتا سیاسەتێ هەیە بۆ گەیشن بە لوتکە، بەڵام ئەگەر پرۆسێسەکان باش رێکخراو نەکرێن ئەوا پرۆسەکە وەکو تۆپ وایە دوبارە دەگەڕێتەوە خاڵی سفر، بەڵام ئەگەر بەربەستی هەبێ ئەوا لە شوێنی خۆی دەمێنێ و نەوەی دواتر دەتوانێ دوبارە بۆ سەرەوەی ببات. هەروەک لەم هێڵکاریە دایە. بەداخەوە ئەگەر بەم شێوەیە کار بکرێت و گرفتە ناوخۆیەکان هەروا بن ئەوا رۆڵی میللەتی کورد وەکو ئەوەی لە مێژوی کۆندا بوە هەروا دەەبێت و نەوەکانیش رەزالەتیەکانی دەچێژن. ئەمە بەداخەوە بۆ قوربانیانی نەوەکانی نەتەوەکانی وەکو عەرەب و فارس و تورکیش هەروایە کە رەزالەتی سیاسەتەکانی سەرکردەکانیان دەچێژن. بەڵام مەوقعی تاکێکی نەتەوەی زاڵ جیایە لەگەڵ مەوقعی تاکێکی نەتەوەیەکی ژێردەست. بەنمونە گەلی ئەڵمان قوربانی زۆریدا و زیانی زۆر بەرکەوت و چەپ و کۆمۆنیستەکان دژی سیاسەتی نازی بون، بەڵام لە گشتدا کەم خەڵک دڵیان لەگەڵ ئەمان لێدەداو هەرباسی نەتەوەی زاڵی ئەڵمانی دەکەن کە خۆی لە سیاسەتی هیتلەر بەیان دەکرد. دیارە ئاستی هۆشیاری تاکێکی عەرەب و ئەڵمان هەر بەراورد ناکرێن، بەنمونە کەم لە شوعیە فارس و عەرەبەکان کە لەنێو چیاکانی کوردستان وەکو ئۆپۆزسیۆن چالاکیان دەکرد، هەر خۆیان فێرە زمانی کوردیش نەکرد و زەحمەتیان نەکێشا زمانی گەلێ فێرببن هەر بۆ ئاستی هۆشیاری خۆیان باش بو، بەس بۆ ئینێرژی سەرف بکەن هەر بە فارسی دەدوان و بە عەرەبیش عەتابەیان لە قڕناقاو پشت ئاشان دەگوتەوە.