Print

کێشەی نێوان کەلتوری عەشایری و کەلتوری شارستانی لە کۆمەڵگای کوردستاندا نوسه‌ر:  ئاسۆ حامدی Friday, February 15, 2013 سەرەتایەکی کورت؛  لەبەرئەوەی تائێستا لێکۆڵینەوەیەکی زانستی تەواو بۆ کەلتور و رۆشنبیری عەشایەری لە کۆمەڵگای کوردستان نیە، کەسانی سۆسیولۆجی وا هەڵنەکەوتون لە کۆمەڵگادا تیۆرو مۆدێلی تایبەت بە کۆمەڵگا بەرهەم بێنن، ئەوا ئەم جۆرە وتارانە زۆر زەحمەت دەنوسرێن و دەکرێ زۆر لە دیاردە لە خۆی بگرێت. ئەگەر تەماشای کۆمەڵگای عەرەبی بکەین ئەوا کەسانی وەک ئیبن خەلدون و عەلی وەردی دەبینین، کەوا زۆر بەوردی دەربارەی کەلتوری بادیە (سەحرا) و شارەکان نوسییویانە، کە لە هەندێ مناسەباتدا لە کەلتوری کۆنی چیایی ئێمە دەچێت. بەنمونە ئازایەتی و بەخشندەیی یان شەرەف و کەرامەتی عەشایەری و خێزان، ئەگەرچی ئەم باسەمان مەودایەک نیە بۆ ئەم بەراورد کردنە، بەڵکو هەنگاوێکە بۆ ناسینی کەلتوری کۆمەڵگای کوردستان لە دەورانی میژوی خۆیی و ئیستای دا. بۆئەوەی لەم باسە قوڵ بینەوە دەبێ لە مەسەلە مێژویی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگیەکان لەپەیوەند بە کەلتوری کۆمەڵگا و دواتریش هۆیەکانی بەرهەمهێنان و ئینفۆرماتیکا و کۆمۆنیکەیشن و یاسای باری کەسێتی و مەسەلەی وەکو فرەژنە و (غسل العار) لە دادگاکاندا بەیەکەوە بکۆڵینەوەو پێشەکیەک بۆ ئەم باسە گرنگە بنوسین، تا بتوانین کەسانی تایبەتمەند و سوسیۆلۆج کۆمەک بکەن. کۆمەڵگای کوردستان (رابردو- ئێستا و داهاتو یاخود خوازراو) و کێشمەکێشەکانی نێوان دو کەلتور؛ بە کورتی کۆمەڵگای کوردستان کۆمەڵگایەکە لەگەڵ رابردو دەژی تا خەمی داهاتو بێت. هەمو گرفتەکانی سەرچاوەی لە رابردوەوە گرتوە. بەمەش ئەرکی مۆدێرنیزمەکان قورسترە لەم کۆمەڵگایەدا و هەم ئەگەری سەرنەکوتنیان زۆرترە تا سەرکەوتن. کۆمەڵگای کوردستان ئەگەر بۆ مێژویەکی دور بچیتەوە، ئەوا وەکو هەمو کۆمەڵگایەکی تری رۆژهەڵاتی ناوەند و چیایی ئەوا کۆمەڵگایەکی عەشایەری ساف بوە، لە مێژودا زۆر نمونە هەن کەوا هەمو سیستەمەکانی راپەڕاندن و هەماهەنگی بریتی بوە لە عەشیرەت وەکو مەڵبەندی خۆی و حوکم و دەسەڵات و سەرکەوتن و ژێر کەوتن. لە دەورانی دواییدا و گەشەی دین ئەوا تەریقەت بوەتە مەڵبەند و لە واقعدا هەمان مناسەباتی عەشایەری بوە، بەڵام بە شێوە و دیاردەیەکی تر. ئەم دەست لەملانێی کەلتوری دینی و عەشایەری لە کۆمەڵگای کوردستاندا گەورەترین کۆسپە بۆ گەشەی مۆدێرینیزم لە کۆمەڵگادا، سەرەڕای گەشەی مەتیریال و پێداویستیەکانی ژیان و گوزەران لە ئۆتۆماتیزیۆن و پەیوەندیەکان ئەم هۆیانە ئێستا بۆ هەمان مناسەباتە عەشاییریەکان بەکاردەهێنرێن و بەنمونە گەورەترین ئەپلیفایەر هەم بانگ دان لە مزگەوتەکان و مەراسیمی ژنهێنان و تازیەدا بەکاردێن. یان نوێترین مۆبایل بۆ گوێگرتن لە قورئان بەکاردێت...هتد. لە مێژوی هاوچەرخدا ئەوا عەشیرەت هەمو شتێ بوە، پەیدابونی شارەکان هەندێ لەم مناسەباتانەیان گۆڕی و وەزعێکی تریان هێنا ئاراوە، بەڵام ئەگەر سەیری گەڕەکە کۆنەکانی شار بکەیت بێجگە لە سەنتەری شار، ئەوا دابەشبونی عەشایەری و دینی لە گەڕەکەکان هەستی پێدەکرێت. تاکە گورز لە کەلتوری عەشایەری دەکرێ ناوی ببەین ئەوە هەندێ ناڕەزایەتی جوتیاران لە دەشتی هەولێر و شارەزور و سەرکەوتنی شۆڕشی ١٩٥٨ و هەندێ لە یاساکانی دوایی کە بنەمای دەستورعێراقیایان پێکهێنا. بە کورتی گەشەی سەرمایە لە کۆمەڵگا و پەیدابونی کۆمەڵگای چینایەتی بەم شێوە کلاسیکیەی کە دەناسرێتەوە ئەوە لە کۆمەڵگای کوردستان بەشێوەیەکی تایبەتی خۆی گەشەی کردوە و روداوەکان هەردەم لە هەڵبەزین و دابەزین بونە و کۆمەڵگاش هەمان وەزعی وەرگرتوە. لەبەرئەوەی مێژوی نوسراوی گەلی کورد مێژوی داگیرکردن و سەرکوت و شەڕ بوە، ئەوا ئەم وەزعە زیاتر کەلتوری کۆمەڵگایان کارتێکردوە و بۆ دواوەیان بردوە. ئەم مێژوە پڕ لە کارەسات و نەهاماتە و کۆچ وکۆچ بەریە کۆمەڵگایی یەک ساتیش مەجال نەدا گەشە بکات و بتوانێ لەسەر رێڕەوی مۆدێرنزم گەشە بکات، داگیرکەرانی کوردستان بەهەمو جۆرێ لە هەوڵی مانەوەی ئەم کەلتورە کۆنانە بون بۆئەوەی گەلی کورد ئاستی هۆشیاری هەر لە نیفۆی نزم دابێت و بتوانن بە ئاسانی دەستەمۆیان بکەن. کەلتوری عەشایەری یەک لەهەرە رێگریەکان بوە بۆ ئەوەی میللەتی کورد هەردەم بە پارچەپارچەیی بمێنێتەوە، لەم نێوەشدا ئاینی ئیسلام و مەزهەبە جۆربەجۆرکان و داگیرکەران کۆمەکیەکی باشی کردن تا میللەتی کورد وەکو نەتەوە خۆی رێک نەخات. ئەم هەوڵانە ئێستاش بەردەوامە و هەرجار ناجارێ بەشێوەی جیاجیا سەرهەڵدەدەنەوە، جاشایەتی باشترین نمونەیەتی و دواتریش گۆڕانیان لە دەورانی تردا. وڵاتانی دەوروبەر تورکیا و ئێران و حکومەتە یەک لەدواییەکان لە عێراق و تەنانەت مالیکیش دەست بۆ ئەم کارانە دەبات و بردوە. کەلتوری عەشایەری لە بزوتنەوەی سیاسی و بزاڤی نەتەوەیی کارەسات و ریگریەکی زۆری ئازادی بون، ئەگەر ئەم کێشەیەی ناو پارتی دیموکراتی کوردستان و جیابونەوەی مەکتەبی سیاسی لە ماوەت لە نیوەی شەستەکانی سەدەی رابردو، بەنمونە وەربگرین. ئەوە یەکەم کێشەی سەرەکی و بەرکەوتی راستەقینەی ئەم دو کەلتورە یان رۆشنبیریە بون لە ئاستی سیاسیدا و لە دەرونی حیزبێکی سیاسی ناسیۆنالیدا. ئەگەرچی لە سەرەتایی ناڕەزایەتیەکانی عەشیرەتەکان رۆڵی خۆیان بینی بە پۆزەتیڤەوەش توانیان بەرگری لە ناوچەکانی خۆیان بکەن، لە زۆر بەرگری بێ وێنەی قارەمانی دا هەنگاویان نا، بەڵام ئەوکات تەنها هۆ بون بۆ دژایەتی کردن و ناڕەزایەتی دژی داگیرکاری. دوایی بون بە بارێکی گران بەسەر بزوتنەوەی رزگاریخوازی گەل و تائێستاش هەمان بەردەوامی هەیە. کۆسپێکی سەرەکیشن لە دروست بونی کەسایەتی تاکی کورد لە وڵاتی خۆیدا. سەرەتا گەشەی خوێندەواری لە کۆمەڵگای کوردستان و کاریگەری شاعیرە کلاسیکیەکان لەسەر کۆمەڵگا بۆ ئەوکات گەلێ زۆربون، پەیدابونی رێکخراو و کۆمەڵەی سیاسی و رۆشنبیری لە شارەکان و وڵاتانی جیاجیادا رۆلێکی گرنگیان بینی بۆ گەشەدان بە کۆمەڵگا و دژایەتی کردنی مناسەباتە عەشایریەکان. هەمو ئەمانە بە قوربانی دان و خۆڕاگری نەوە دوای نەوە بوە، هەروەها کاریگەری فاکتەرە ئەنتەرناسیۆنالی و ئەقلیمیەکان لە کۆمەڵگای کورد دا بە دو لایەنی پۆزەتیڤ و نێگەتیڤی بون. رۆڵی بیروباوەڕی چەپ و گەشەکردنیان لە شارەکان سەرەتای ئەم بیروباوەڕە مۆدیرنیزمیە بون و هەن، کە ئەمڕۆ بەردەوام ئەم کێشمەکێشە لە گۆڕەپانە جیاجیاکانی کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و سیاسی مەجودیەتیان هەیە. بەڵام ئەم بیروباوەڕە لە بەردەوامی خۆی نەیتوانی لە کۆمەڵگای کوردستان دا چۆک بە کەلتوری عەشایەری بدات، بەڵکو زۆر لە کەسایەتیەکانی خاوەن باوەڕی نوێخواز وەکو تاک چونەوە ژێر رەشماڵی عەشیرەت و لە کاتی هەڵبژاردنەکاندا ناوی عەشیرەتیان کرد بە نازناو. لە کەلتوری رێکخراوەیی حیزبە ناسیونالیەکانی کورد و چ بە باڵی سیاسی جیابوەوە لە پارتی دیموکراتی کوردستان چ پارتی خۆی و دواتریش لە شۆڕشە نوێیەکانی کورد و پێشمەرگایەتی، عەشیرەت و هۆز و مەزهەبیش لە رێکخراوەو ستراکتوریاندا ئاڵوگۆڕی بنەڕەتیان پێنەهێنراوەو لە زۆر حیزبەکاندا تەنانەت هەندێ گوند وشار و ناوچەش بە پیرۆزی راگیراون، لەسەرەتای سەرهەڵدانەوەی بزوتنەوەی رزگاریخوازی گەلی کورد لەدوای نسکۆی شۆڕشی ئەیلول و ئاشبەتاڵی سەرکردایەتی شۆڕشی ئەوکات، کە یەکێتی نیشتمانی کوردستان بەهێزترین هێز بو تاکە وشەی نەیارانی سەرکردەی پێشو کە بارزانی باوک بو، ئەوا بەکارهێنانی بنەماڵەی خێڵەکی وەکو دەستەواژەیەکی سیاسی نوێ لەنێو بزوتنەوەی کوردایەتی سەری هەڵداو ئەم قەوانە زۆری برد تا دوایی هەر بەخۆیان و زۆرێک لە هێزەکەیان بەهەمان شێوە بونە بنەماڵە و گەشەیان بە عەشیرەت و ناوچەگەری دا. تەنانەت شوعیەکانی نێو حیزبی شوعیش عەشیرەتیان کردە نازناو و چونە ژێرباڵی رەشماڵی بنەماڵەی خێڵەکی کە دەستەواژەی مێژویی سەرۆک تاڵەبانیە، ئەمانە نەک هەر خەڵکی شوعیە سادەکان نەیانکرد، بەڵکو بەشی راگەیاندنیان و سەرکردایەتییان خۆیان و مێژویان بە پارچە زەویەک و هەندێ دۆلار گۆڕیەوە. لە ئێستادا بەشێکی کەم لە چەپ و بزوتنەوەی رزگاریخوازی گەلی کورد سەرکۆنەی کەلتوری کۆن و عەشاییری دەکەن، ئەمانەش لە چەندایەتیدا لە پەراوێزی روداوەکانن و کاریگەریەکی ئاوا بەهێزیان نیە لە سەرکۆمەڵگا، وەکو دڵۆپێکن لە دەریایەکدا، بەداخەوە ئەم هێزە نەیتوانی خۆی بەهێزبکات و لە کێشمە کێشەکاندا هەر بەرەوخۆ خواردنەوە چوە تا گەشەکردن دیارە ئەمەش هۆکاریی خۆیان هەیە.  کەلتوری عەشایەری لە کۆمەڵگای کوردستاندا بوەتە مەیدانی نا ئارامی کۆمەڵگا کێشمە کێشی عەشایەری لەسەر نفوز و زەوی زار و ژن و ژنخوازی هتد بەردەوام لە کۆمەڵگادا بە درێژایی مێژو شەڕ لەنێوان عەشایرە جیاجیاکاندا رویانداوەو دەدەن، نەک هەر لە گوندەکان، بەڵکو لە جەرگەی شارەکانیشدا. دوایین بەریەککەوتنی عەشایەری لە گوندی کەرەکین بو لەنێوان بنەماڵەی بارزانی و سورچیەکان، کە خۆی لە دو حیزبدا دەمامک دابو یان کێشەی زراریەکان لەگەڵ هەرکیەکان، لەم دوایەش لەنێو خۆیاندا کە لایەکیان سەر بە یەکێتی و ئەوتریشیان سەربە پارتین، یان خزمەکانی ئەشقەوسەقا کە لەم دواییانە چەندانیان لەیەک کوشت کە نیوەیان سەر بە یەکێتی و نیوەیان سەر بە پارتین. کوشتنی ژنان لە کوردستان کە بەناوی پاراستنی شەرەفەوە (کە لە واقع شەرەفی خۆیان دەبەن ئەوانەی ئەم کارانە دەکەن) ئەنجام دەدرێت ئەوا نائارامیەکی تەواو بە کۆمەڵگادا دەدات و نیوەی مرۆڤەکان دەخاتە مەنگەنەوە.  کەلتوری سەرۆکە عەشایەری لە کوردستان دەبڵ راکێت بوە (یانی دو لایەنە) بوە، لەلایەک سەرۆک عەشیرەتەکان بەخشندە و بەبەزەیی و مەیدانی خانەخوێ و میوانداری بونە، لەلایەکی تر دڵ رەق و مرۆڤکوژ و تاڵانکار و ...هتد. بونە لە مێژوی خۆیاندا. کۆمەڵگای کوردستان بە حوکمی ئەم دەورانە مێژویی و سیاسییانەی بەسەریدا رۆییوە کەلتوری شارستانی و مۆدێرن نەیتوانیوە لە مێژوی کۆمەڵگا سەرکەوتو گشتی بێت، لەگەڵ ئەم هەمو دیاردە مۆدێرنیانەی کە جارناجارێ چ لە فەرهەنگی کۆمەڵگا یان بزوتنەوەیەکی گەنجی و ئەدڤەنتاریستی لە کۆمەڵگادا سەریان هەڵداوە. ئایین و مەزهەبەکان لەم نێوەدا کاریگەری نێگەتیڤیان هەبوە چۆن مەراسیمە کۆمەڵایەتیەکانی خۆشی و ناخۆشی و مردن و نەخۆشی و منداڵ بون و ژن هێنان و تەڵاقدان و ...هتد. ئەم هەمو مناسەباتانە بەیەکەوە لەگەڵ کەلتوری کۆمەڵگادا هاویەکەیەکی پتەویان پێکهێناوە، مۆدێرنیزمەکانی کۆمەڵگا نەیانتوانیوە ئەڵتەرناتیڤ بۆ ئەم مەسەلە گرنگانەی ژیانی کۆمەڵگا دابهێنن و کۆمەڵگا هەردەم بەهەمان رەوت هەنگاو هەڵدەگرێ. لە ئەنجامی نەبونی یاسا بەتایبەتی لە کاتەکانی هێرش و دەگیرکاریەکان یان لە کاتی شکست و بۆشایی سیاسی لە کۆمەڵگا لە دەورانە جیاجیاکانی ژیانی کۆمەڵگادا، بەنمونە نەبونی سیستەم و دەوڵەت لە دەورانی جیاجیادا ئەوا کەلتوری عەشایەری بوەتە سیستەم و جێگای دەوڵەتی گرتۆتەوە. ئەم وەزعانە کاریگەری زۆر خراپیان لەسەر کۆمەڵگاداناوە، هەر کاتێکیش دەوڵەت و سیستەم و جودی هەبو ئەوا فەزای کەلتوری عەشایەری لە کۆمەڵگا کەم بوەتەوەو دەبێتەوە و بە جۆرێکی تر گەشەیان بە خۆداوە و دەدەن. نەبونی سەروەری یاسا لە کۆمەڵگا ئەمڕۆ لە هەمو دەورانێکی تر لە کۆمەڵگا سوڵحی عەشایەری لە دادگاکانی دەوڵەتدا لە شارێکدا کە شانازی بە گەشەی ئابوری و دیپلۆماسی دەکات کە مەبەست هەولێرە ئەوا پیادە دەکرێت و ژنکوژەکان ئازاد دەکرێن و بۆی دەردەچن. چۆن قەبوڵکردنی یاسای فرەژنە لە پەرلەمانی کوردستان و کارکردن بە یاسای باری کەسێتی عێراقی.  کەلتوری عەشایەری لە کۆمەڵگای کوردستان و دەسەڵاتەکەی بە نمونەی هۆزی قورەیش دەچێت لەسەردەمی پەیدابونی ئیسلام دا، ئەم هۆزە، چونکە پێغەمبەری ئیسلام لەوانەوە بو ئەوا خۆیان هەردەم بە پیرۆز و خاوەن دەسەڵات و زاڵدەزانی تا سەردەمی ئەمەویەکانیش هەمو سەرکردە و پاڵەوانەکانی ئیسلام هەوڵیان دەدا خۆیان بە هەویرە خوێیەکیش بگەیەنە ئەم هۆزە. بنەماڵەیی و عەشیرەتگەری و مەزهەبیەت ئەمڕۆ لە هەمو رۆژێکی تر خۆیان بە پیرۆز دەزانن و کەس توانای بڕینیی سنورەکانیان نیە وهێلی سورن. ئایا چ مەنتقێک قەبوڵی ئەوە دەکات کەوا کۆمەڵگایەک سەرۆکەکەی عەشایەر بێت خەڵکی چاوەڕوانی کۆمەڵگایەکی مۆدێرن و ئازاد و بەیەکەوە ژیان بکەن، بەبێ دەستور و یەکلایی بونەوەی سیستەمی سیاسی. دەکرێ ئەمە روبدات ئەگەر لەدەرەوەی مەنتق بیربکەینەوە. لە واقعدا بنەمای ئابوری عەشیرەت و عەشیرەتگەری زۆر لە مێژە لە کۆمەڵگای کوردستاندا هیچ مانایەکی نەماوە، تەنها مەوجودیەتی خۆی وەکو کەلتوردا پاراستوە و ئالوگۆرە سیاسی و مێژویەکان کۆمەکیکەکی باشیان کردوە بۆمانەوەو بەردەوامیاندا. سەرۆک عەشیرەتەکان زۆر سیاسیانە مامەڵەیان لەگەڵ کێشە سیاسییەکان کردوە و هەردەم هێلێکی کۆنەپەرستیان بۆ خۆیان هێشتۆتەوە. لەنێوان کێشەی حیزبەکاندا هەردەم نەوەکانیان دابەشکردوە تا هەردەم ناوچەکەی خۆیان ئارام ببێتەوە. ئەم سیاسەتەیان لەگەڵ داگیرکەرانیش بەکارهێناوە بۆ پاراستنی قازانجەکان و ناوچەکانیان و مانەوەیان لە ئاستی خۆیاندا و زامنی ناوچەکانیان بۆ نەوەکان و مانەوەی وەزعی مەوجود. حیزبە سیاسیەکانیش هەردەم لەگەڵ ئەم وەزعانە مامەڵەیان کردوە یان تاک تاک دژایەتیان کردوە، وەکو کێشەی یەکێتی و میرانی بێتواتە و دەرکردنی بێتواتەییەکان لە زێدی باب وباپیرانیان یان کێشەی پارتی لە گەڵ زێباریەکان. جەریئانە سیاسیەکانی کوردستان بە هەمویانەوە، بەجۆرێ کەم و زۆر دژایەتیان لەگەڵ کەلتوری عەشایەری نیە و پشتیوانیان دەکەن و لە ریزەکانیاندا پەرە بە کەلتوری خۆیان دەدەن. ئەمەش گرفتێکی کوشندەیە بۆ هیزێکی مۆدێرن کە خوازیارە کۆمەڵگا بەرەوئاڵوگۆڕ ببات، کە لە پراکتیکیشدا گریمان و شانسی گۆڕانیان زۆر کەمە. بەداخەوە لەم دەورانەی دواییدا مۆدێرنیزم و هێزە رۆشەنگەریەکان لە کۆمەڵگادا بەرەوپوکانەوە و لاوازی دەچن، لەجیاتی ئەو ئەوا مناسەباتی کۆن وعەشایەری زیاتر بەهێزدەبێت و دوبارە کۆمەڵگا بۆ دواوە دەچێت لەباری فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی، ئەگەرچی بەبەراورد بە گەشەی هۆیەکانی بەرهەمهێنان و گەشەی ئینفۆرماتیکا ئەمە ناتەبا و ناکۆکە، بەڵام واقعێکی تاڵە و دەبێ ددانی پیا بنێین. ئەم پاشەکشەیەی مۆدێرینیزم لە گشتدا دەرهاویشتەی یەکلایی نەبونەوەی کۆمەڵگا و نەبونی دەستورێکی مۆدێرن و بونی کۆمەڵگای بەرخۆر و بەکارهێنانی نادروستی سامانی نەتەوەیی و نا هاوسەنگی سیاسیە و گەشەی حیزبە بنەماڵەیی و ناسیونال ناوچەییەکانە لە زۆنی سەوزو زەردا، هەربۆیە لەلایەک بنەماڵە و عەشیرەت پیرۆز رادەگیرێن و لەلایەکی تریش خەڵکی بۆ مزگەوتەکان و دیوەخانانە و مناسەباتە کۆنەکان پاڵدەنرێن. هەربۆیەش هەرکەسێ پێش ئەوەی ببێتە ئەندامی ئەم ئەم دو حیزبە دەسەڵاتدارەی کوردستان سەرەتا دەبێ هەمو مناسەباتەکانی عەشایەری و بنەماڵەیی قەبوڵ ببێت ئەگینا توشی دژایەتی خۆبەخۆیی دەبێتەوە. ئەم کارکردنە بە بەرنامەیە تا هەرچی زیاتر دەسەڵاتی بنەماڵەیی و حیزبی کە نوێنەری بنەماڵەن بە بێ رکابەر بمێننەوەو کەس نەتوانێ بەر بە دەسەڵاتی میراتگەری بگرێ. کە لە هەمانکاتدا کەمایەتیەک لە نەوەکانی نوێ هەن بێز لەم پرۆسەیە دەکەنەوە، چونکە لە دونیای رۆژهەڵاتی ناوەندا ئەمە بۆنی بۆگەنی رۆژەڕێیەک دەڕوا. ئەگەر ئەم نەوەیە خەریک نەبێ بۆ بە دەستهێنانی زانست و رۆشنبیری و چاندنی هاوسەنگی و یەکسانی و مافەکانی مرۆڤ و بەیەکەوە ژیان و عەدالەتی کۆمەڵایەتی، بۆ ئاڵوگۆڕێ لە هاوسەنگی سیاسی و دامەزراندنی کۆمەڵگای بەرهەمهێن و یاسای و بەیەکەوەژیان. ئەوا ئەم ریتمە لە کۆمەڵگا بەردەوامی دەبێت و وەکو سەمفۆنیایەکی تاڵ هەموان ئاوازەکەی لێدەدەنەوە. دیاردەکانی ئێستا وادەگەیەنن ئەم دەورانە ماوەیەکی دور دەچێژێت، ئەگەر ئەمە راست دەرچێت ئەوا نەتەوە و ئاواتەکانی لەگەڵ نەوەکانی ئایندەی باجەکەی دەدەن. یان ئەوەتا هەموان دەبێ بەم کەلتورە رازی ببن و لە جیاتی مۆدێرنزمێ کۆپی بکرێت لە مۆدێلاتی دەرەوەی کۆمەڵگا، ئەوە مۆدێلی تایبەت بە کۆمەڵگا و تواناکان و بەهاکانی کۆمەڵگا دروست بکرێت، ئەوا هەروا لە بازنەی داخراودا بمێننەوە. ئەوەی دوایی دەبێتە ئەڵتەرناتیڤ ئەگەر وابڕوات. *سەرچاوە؛ - دراسە فی طبیعە المجتمع العراقی_ الدکتور علی الوردی.