Print

تێگەیشتن لە ئایین یان ململانێی ئایین و عەقڵ نوسه‌ر:  ئاریان رەشید شەریف Saturday, April 4, 2015 مرۆڤ ئەو بونەوەرەی بەپێچەوانەی ئاژەڵەکانی تر درک بەبونی خۆی دەکات و لە ژیان و مردنی خۆی دەکەوێتە گومان و پرسیار کردن، لە چواردەوری خۆی رادەمێنێت و دەیەوێت خۆیی و ئەوانی تر و ژینگەکەی بناسێت، ئەم رامان و سەرسام بون و گومان کردنە لە سەرەتای مرۆڤایەتیەوە مرۆڤی ناچاری گەڕان بە شوێن بەدەستهێنانی زانیاری دەربارەی ئەو بابەتانەی درکی دەکات و هەستی پیدەکات کردوە، کاتێکیش توانای دۆزینەوەی زانیاری و مەعریفەی تەواوی بۆ سەرجەم درک پێکراوەکانی نابێت و هۆکاری سەرەکی سەرجەم پێدراو هەستپێکراوەکانی چنگ ناکەوێت، ئەوا پەنا دەباتەبەر هێنانەوەی پاساوی نا لۆجیکی و نا زانستی و ئەفسانەیی و خورافی، لێرەشەوە ئایین وەکو پێداویستییەکی سەرەکی راڤەکردنی خەون و خەیاڵەکانی، وەکو کلیلی کردنەوەی دەرگا نهێنی و رازاویەکانی ژیان و مردن لە زیهنی مرۆڤدا سەرهەڵدەدات. کاتێک بە ئەزمونی خۆی دوچاری سەرلێشێوان لە هەمبەر دۆزینەوەی ماناییەک بۆ ژیان دەبێت، لە چوارچێوەی باوەڕی ئایینی و لە رێگای ئایدیای خواوەندەوە دەستی لەوەها خەزێنەیەک گیر دەبێت و نایەوی دەستبەرداری ببێت. ئایین جۆرێک لە دڵنیایی و تەناهی و ئاسایشی پێدەبەخشێت کە لە رێیەوە خۆی لە پرسیارە سەخت و تاقەت پڕۆکێنەکان رزگار دەکات و وەڵامێک بۆ نهێنی و نیازەکانی دەدۆزێتەوەو مانایەک دەبەخشێتە کارو کردەوەکانی، لای ئەم چیتر ژیان مانادار و بە ئامانجە. هەر بۆیە ئایین لە ژێر چەمکی "وەڵامێک بۆ سەرجەم پرسیارەکان" پێناسە دەکرێت. ئایین بەدرێژایی مێژو لە بەریەککەوتن و ململانێدا بوە لەگەڵ عەقڵ و فەلسەفە، بەوپێیەی عەقڵ و فەلسەفە مامەڵە لەگەڵ چەمکە ئەبستراکت و لۆجیکییەکان دەکەن و دەچنە ناوەڕۆک و جەوهەری شت و بابەتەکان و بە شوێن وەڵامی یەکلاکەرەوەدا دەگەڕێن، فەلسەفە پرسیارگەلێکی هەمیشەییە دەربارەی دونیاو مرۆڤ و ژیان و بون و مردن و پەیوەندی مرۆڤ و گەردون و کاری مرۆڤ لەسەر زەوی و چارەنوسی مرۆڤ و چەندەها پرسیار و رازونیازی تر، کە مرۆڤ راپێچی تێڕامان و بیرکردنەوەو گومانکردن دەکەن. لێرەشەوە کاری فەلسەفە وروژاندنی پرسیارەکانەو وەزیفەی فەلسەفە دروستکردنی مرۆڤێکی بیرکەرەوەو پرسیارکەرە کە لە رێگای بیرکردنەوەو ئەزمونەکانی خۆیەوە مانایەک بۆ بونی خۆی لەسەر زەوی و وەڵامێک بۆ پرسیارەکانی خۆی دەربارەی ئەو فەزایەی تیایدا دەژی دەدۆزێتەوە. مێژوی فەلسەفەش مێژوی ئەو بیر و ئەندێشەو هزرانەیە دەربارەی پرسیارە وروژینراوەکان خراونەتەڕو، جیاوازی قوتابخانە فەلسەفییەکانیش جیاوازی روانگە و بیرۆکەکانە لای مرۆڤ لە هەمبەر پرسیارو رازە مرۆیی و گەردونیەکان. فەلسەفەی گریکی بەردی بناغەی پرسیارەکانی مرۆڤی داڕشت و مرۆڤی کردە بەرپرسیاری دۆزینەوەی نهێنییەکانی ژیانی خۆیی و عەقڵی مرۆڤی کردە ئامرازی ناسینی حەقیقەت، دواتریش هەردو قوتابخانەی عەقڵگەرایی و ئەزمونگەرایی بەپێی بیر و ئەندیشە و روانگەی خۆیان پرسیارە فەلسەفییەکانیان ئاراستە کرد و شوێن پێی پرسیارەکان کەوتن بە ئامانجی دۆزینەوەی وەڵامی راست و دروست. لە روانگەی هەردو قوتابخانەکەوە خودی مرۆڤ سەرچاوەی زانست و مەعریفەیە، لە روانگەی عەقڵگەراکانەوە عەقڵی مرۆڤ و لە سۆنگەی ئەزمونگەراکانیشەوە ئەزمونی مرۆڤ و کردەوەی مرۆڤ و بەریەککەوتنی مرۆڤ لەگەڵ سروشت و بابەتەکان بنەڕەتی زانینە. بەهەمان شێوە قوتابخانەگەلی ئایدیالیزم و ماتریالیزم و ئێگزستنشیالیزم (بونگەرایی) و ئەوانی تر هەر یەک لە روانگەی خۆیەوە دەیڕوانیە ژیان و بون و مرۆڤ و شتەکانی تر، کە کۆی هەمویان خودی مرۆڤ وەکو ئامرازی ناسین و سەرچاوەی زانست و مەعریفە دەناسێنێت، بەڵام لە روانگەی جیاواز و هەلومەرج و دۆخی جیاواز یان هەندێ جار دژ بەیەکەوە. لە بەرامبەردا ئایین وەڵامێکی ئامادەیە بۆ سەرجەم پرسیارەکان، وێناکردنێکی دونیایە لەسەر بنەمای وەڵامە پێشوەختەکان و ئایدیا ئامادەکراوەکان. وەڵامێکە بۆ ئەو پرسیارانەی هێشتا نەکراون، بۆ ئەو نهێنی و رازانەی هێشتا پەییان پێ نەبراوە. کاتێکیش ئایین بەناوی هێزێکی سەرو مرۆییەوە قسە دەکات و لەژێر ناوی زاتێکی خاوەن دەسەڵاتی رەهاوە خۆی نمایش دەکات، ئەوا رێنمایی و خواستەکانی وەکو یاسای پیرۆز و بان مرۆیی دەخرێتەڕو خۆی وەکو حەقیقەتی ژیان دەناسێنیت. کاتێکیش مرۆڤ لە خۆیدا خاوەنی زاتێکی راستەقینە نەبێت و هەڵگری هیچ حەقیقەتێکیش دەربارەی ژیان و بون و مردنی خۆی نەبێت، زانیاریەکانیشی دەربارەی بونی خۆی گوماناوی و رازاوی بێت، کۆی ئەمانەش بەرەو نائارامی دەرونی و ناسەقامگیری و ناجێگیری ویژدانی و هزری ئاراستەی دەکەن، ئەوا بە ئاسانی ملکەچی ئایین دەبێت و ئارامی و سەقامگیری و تەناهی و ئاسایش لە ئاییندا دەدۆزێتەوە. لەم روانگەیەشەوە ئایین بابەتێکی مێژوییە و گرێدراوی دۆخی سەرەتایی مرۆڤە و بەتوندی بەستراوە بەو کەش و دۆخە مێژویەی، کە هێشتا عەقڵ و هۆش گەشەیان نەکردوەو عەقڵی مرۆڤ هێشتا پەیی بە تواناکانی خۆی نەبردوە و هێشتا زانستی نەناسیوە. بەم پێیە ئایین وەڵامی پرسیارە سادە و ساکارەکانی مرۆڤی سەرەتاییە و مامەڵە لەگەڵ هەست و سۆز دەکات و زیاتر لە خورافە و ئەفسانەوە نزیکە تا عەقڵ و لۆجیک. هەربۆیەش کاتێک عەقڵی مرۆڤ گەشە دەکات و درک بە تواناکی خۆی دەکات، دەست دەکات بە ئاراستەکردنی پرسیارە قورس و ئەبستراکتەکان دەربارەی نەزانراوەکان و درک نەکراوەکان، لێرەشەوە توشی بەریەککەوتن دەبێت لەگەڵ ئایین و شەڕێکی ئەزەلی و نەبڕاوە لەنێوانیاندا سەرهەڵدەدات. عەقڵ مرۆڤ دەکاتە سەرچاوەی مەعریفە و عەقڵی مرۆڤ و ئەزمونی مرۆیی دەکاتە بنەمای زانیاری، لەبەرامبەردا ئایینزاتی خودایی و یاسا ئاسمانییەکان وەکو سەرچاوەی زانین و بنەمای ژیان و بون و رەفتارەکانی مرۆڤ و پەیوەندی مرۆڤ و گەردون چاو لێدەکات، لە کاتێکیشدا عەقڵ گومان دەکاتە سەرچاوەی زانیاری و مەعریفە و گەشتن بە حەقیقەت، ئایین هەر گومان و دو دڵییەک بە لادان و کوفر لە قەڵەم دەدات و بکەرانی روبەڕوی سزای سەخت دەکاتەوە. ئایدییای خواوەند چ لە روانگەی ئایدیالیزمەوە "کە خواوەند مرۆڤەکانی لەسەر شێوەی خۆی خوڵقاندوە" یاخود لە روانگەی ماتریالزمەوە وەکو ئەوەی (فۆیەر باخ) باسی دەکات "مرۆڤ خواوەندی لەسەر شێوەی خۆی نەخشاندوە"، وەکو یاساییەکی بەرزو پیرۆز مرۆڤ ناچاری جۆرێک لە رەفتارو گوفتار دەکات، بەرەو جۆرێک لە دونیابینی ئاراستەی دەکات کە بەتەواوی لەگەڵ دونیای عەقڵ و لۆجیک سازگار و گونجاو نەبێت. سەدە ناوەڕاستەکانی ئەوروپا سەدەی بەریەککەوتنی توندی نێوان ئایین و عەقڵ بو، ئەو سەدانە کە لە داننان بە ئایینی مەسیحی لە لایەن (کۆستەنتین)ی قەیسەری رۆم لە نزیکەی سەدەی چوارەمی زایینی دەست پێدەکات و تا سەرهەڵدانی رۆشنگەری لە سەدەکانی پانزەو شانزە بەردەوام دەبێت. توندوتیژترین شێوازەکانی ستەمکاری و چەوساندنەوەی ئایینی بەخۆیەوە بینی بەرامبەر زانست و بیرکردنەوەی عەقڵانی، بە دریژایی چەندین سەدە دادگاکانی پشکنین - کە دەزگایەکی دادوەری و پشکنین و سزادان بو سەر بە کەنیسەی کاسۆلیکی و لەسەردەمی پاپا گریگۆری نۆیەم دامەزرا- بێ بەزەییانە کەوتە دروێنەکردنی مرۆڤ و بەناوی دەرچون لە ئایین (هرطقة) و سوکایەتی کردن بە ئایین و لادان لە رێبازەکانی کەنیسە هەزارەها مرۆڤیان روبەڕوی سزای سەختی کوشتن و بە زیندوێتی سوتاندن کردەوە. دەکرا گومانێکی بچوک دەربارەی ئینجیل یان کەنیسە و رۆحی پیرۆز بەس بێت بۆ ئەوەی خاوەنەکەی دوچاری سەختترین ئەشکەنجە بکات و روبەڕوی سزای مەرگێکی تراژیدی بکاتەوە، مێژوی سەدە ناوینەکانی خۆرئاوا ئاشنامان دەکات بە چەندەها چیرۆکی تراژیدی وکارەستبار. راوە دونان و دەربەدەرکردنی (کۆپەر نیکۆس) بەهۆی خستنەڕوی تیۆریاکەی دەربارەی چەقبونی زەوی و سوڕانەوەی زەوی بەدەوری خۆردا، ناچارکردنی (گالیلۆ) بۆ پەشیمانبونەوە لە بیرۆکەکانی کاتێک پشتگیری تیۆریاکەی (کۆپەر نیکۆس)ی کرد، ئەشکەنجەدانی (جۆردانۆ برۆنۆ) بۆ ماوەی حەوت ساڵ بە دڕندانەترین شێواز و دواتر سوتاندنی بە زیندویی بەبیانوی پشتگیری کردنی تیۆریاکەی (کۆپەر نیکۆس). بڕینی هەردو دەست و زمانی (فرانسوا لابار) کە گەنجێکی فەرەنسی بو لە پاریس و سوتاندنی بە زیندویی بە بیانوی ئەوەی سوچی خاچێکی شکاندوە، نمونەیەکی دیارن لەو هەزاران نمونانەی جەور و ستەمی ئایین بەرامبەر عەقڵ و فەلسەفە دەردەخەن. بێگومان ئەوەی جەورو ستەمی ئەنجام دەدا لەو قۆناغەدا، ئەوەی سوکایەتی بە مرۆڤ دەکرد، ئەوەی مرۆڤی بێ ئەهمیەت و بێ قیمەت تەماشا دەکردو ناچیزەو سوک لە مرۆڤی دەڕوانی، خودا نەبو یاخود خودی مەسیح نەبو، بەڵکو ئەوە مەسیحیەت بو بە ناوی مەسیحەوە حوکمڕانی دەکرد، ئەوە مرۆڤ بو بەناوی دادپەروەری خواوەندەوە مرۆڤی بەرەو مەرگ و تراژیدیا رێنوێنی دەکرد، ئەوە قەشە مەسیحیەکان بون بەناوی خواو رۆحی پیرۆزو عیسای مەسیحەوە لەبری مەلەکوتی ئاسمان و بونیادنانی بەهەشتێک لەسەر زەمین مرۆڤییان بەرەو دۆزەخ و ئاگر راپیچ دەکرد. ئەگەر پەیامەکەی مەسیح لە بنەمادا ئازادی و بەختەوەری مرۆڤی کردبێتە ئامانج ئەوا لەسەر دەستی مەسیحیەکان و قەشەو پیاوە ئاینییەکان کۆتکردنی مرۆڤ و ئازاردان و سوکایەتی کردن بە مرۆڤ شوێنی گرتەوە. ئەگەر خودی مەسیح وەکو ئامانجێک سەیری مرۆڤی کردبێت کە یاساو رێسایەکی خودایی وەکو ئامرازێک لە خزمەتیدا بێت، ئەوا ئایینی مەسیحی مرۆڤی بۆ ئاستی ئامرازێک دابەزاند بە ئامانجی خزمەتکردنی بەرژەوەندییە سیاسی و ئابوریەکانی کەنیسەو پیاوانی ئایینی. کەواتە گرنگە جیاوازی قوڵ و بنەڕەتی لەنێوان خودی (مەسیح) و ئایینی مەسیحی یان مەسیحیەتدا بکەین، جیاوازی بکەین لەنێوان پەیامەکەی مەسیح و پەیڕەوکەرانی مەسیح دا. لێرەدا ئایین جێگای بانگەوازەکەی مەسیحی گرتەوە و ئاینداریش بۆ پەرستن و پیرۆزاندن و پیاهەڵدان گۆڕا، لێرەشەوە ئایین چنگی ژەهراوی لە قورگی مرۆڤ گیرکرد، پەیامی مەسیح و وتەکانی خودای کردە پاساو بیانو، ئەمەش سەرئەنجامی هەمو ئایین و ئایینداریەکە. (نیکۆس کازانزاکی) لە رۆمانی (برا کوژی) وەها وەسفێک لە مەسیحیەت دەدا بە دەستەوە "نامەی مەسیح سوک بوەو شوێنەوارە پیرۆزەکانی لەسەر زەویدا سڕاونەتەوە. ئێمە ئەمڕۆ لە شوێنەواری دو روە ریشدارەکان بەو لاوە شوێن هیچی دیکە ناکەوین، ئەو شوێنەوارانەی کە سمی شەیتان لەناو قوڕدا بەجێیان هێشتوە". رۆشنگەریش هەوڵێک بو بۆ دژایەتی کردنی پیاوانی ئایینی و ئەو جەورو ستەم و زۆرداریەی قەشەو کەنیسە و پیاوانی ئایینی بەناوی ئایین و پەیامەکەی مەسیحەوە لە مرۆڤییان دەکرد. رۆشنگەری بەرئەنجامی گەشەکردنی عەقڵی مرۆڤ و وشیار بونەوەی مرۆڤ بو لە دۆخی ژیانی خۆی، بەرمەبنای درککردنی مرۆڤی رۆژئاوایی بو لە تواناکانی عەقڵ و قودرەتی تێڕوانینی عەقڵانیانە، کۆششێکی سەخت بو بۆ رزگارکردنی مرۆڤی رۆژئاوایی لە خورافە و وەهم و ئەفسانە کە پیاوانی ئایینی بۆ پاساوی کردەوەکانی خۆیی و بۆ ملکەچ پێکردنی خەڵک لە ئایین بەدییان هێنابو، قەشە مەسیحییەکان ئاینییان لەسەرچاوە رەسەنەکەی دابڕیبو، ئاینییان تێکەڵی وەهم و خەیاڵ و خورافە کردبو تا لە رێیەوە مرۆڤی مەسیحی ملکەچ و گوێڕایەڵ بکەن. مەسیحییەت پەیامی مەسیح و ئایینی مەسیحی بۆ جۆرێک لە رێوڕەسمی ئایینی و شێوازێک لە ریتوال و دابونەریتی ئایینی وەرگێڕابو کە لەگەڵ ناوەڕۆکی بەرژەوەندییە ئابوری و سیاسیەکانی خۆیان گونجاو هەماهەنگ بێت. رۆشنگەریش خەباتێکی فیکری، زانستی، فەلسەفی بو بۆ ئازادکردنی مرۆڤ و گەڕانەوەی مەعریفەو زانست بۆ سەرچاوە رەسەنەکی خۆی کە عەقڵی مرۆڤە و گێڕانەوەی ئایین بۆ مەهامە سەرەکی و بنەڕەتییەکەی خۆی کە دروستکردنی مرۆڤێکی چاک، یان مرۆڤی چاکە خوازە، سەرباری خوڵقاندنی دۆخێکی تەناهی و ئاسایش بۆ مرۆڤ کە لەسایەیدا مرۆڤ هەست بە ئارامی دەرونی و رۆحی بکات. ئەم هەوڵانەش لیدانی راستەوخۆ بون لە بەرژەوەندیەکانی کەنیسەو پییاوانی ئایینی، هەر بۆیەش پیاوانی ئایینی و قەشە مەسیحییەکان بەتوندترین شێواز روبەڕوی رۆشنگەری بونەوە، تەواوی تواناکانی خۆیان بۆ هەرەس پێهێنانی پڕۆژەی رۆشنگەری خستەگەڕ. لەم پێناوەشدا سڵیان لەهەر جۆرە ئەشکەنجەو ئازاردانێک نەکردەوە، چەندەها لاشەیان بێ رۆح کردو چەندەها رۆحیشیان لە لاشە دابڕی، سەدەهاو هەزارەها کەسیان بە ناوی لادان و کوفرەوە بەرەو دۆزەخ و مەرگ ئاراستە کرد. لەم سەرو بەندەدا فەلسەفە وعەقڵ بە توندی بەگژ بیری ئوسوڵی (فەندەمینتالیستی) مەسیحیدا چوەوە و فەیلەسوفانی وەکو (رۆجەر بیکۆن، فرانسیس بیکۆن، رێنییە دێکارت، سپێنۆزا، ڤۆڵتێر، دالامپێر، دیدرۆ، چەندەهای تر) لە رێگای سەروەر کردنی ئەزمونەکانی مرۆڤ و بە بنەڕەتی کردنی عەقڵی مرۆڤەوە تێڕوانینێکی نوێیان لە مرۆڤ و گەردون و خواو ئایین و پەیوەندی مرۆڤ و خواوەند و پەیوەندی مرۆڤ بە سروشت و ژینگەی کۆمەڵایەتی خستەڕو. سەرەنجامیش رۆشنگەری سەرکەوتنی بەدەستهێنا و ئایین و ئایینداری بۆ شوێنی رەسەنی خۆی لە پەیوەندی ئازادانەی مرۆڤ و خواوەند گەڕاندەوە. رۆشنگەری سنوری بۆ دەسەڵاتی رەهای کەنیسە دانا، قەشە و پیاوە ئایینیەکانی ملکەچی دەوڵەت و یاساکانی دەوڵەت و توانا بێ سنورەکانی عەقڵ کرد. رۆشنگەری کۆتایی بە ئایین نەهێنا، بەڵکو ئایینی بۆ جۆرێک لە پەیوەندی راستەقینەی نێوان مرۆڤ و خواوەند گۆڕی، ئایینی بۆ فاکتەرێکی ئارامی و ئاسودەیی رۆحی و دەرونی وەرگێڕا. ئایینی ئیسلامیش لەسەرەتای سەرهەڵدانیەوە، لەدوای شۆڕشەکەی پێغەمبەری ئیسلام (محەمەد) - کە دەکرێ وەکو شۆڕشێکی کۆمەڵایەتی، ئابوری، سیاسی وەسف بکرێت، پێش ئەوەی بەرگێکی ئایینی یان سیمایەکی ئاسمانی بەسەردا ببرێت - دوچاری ململانێی سەخت بو لەگەڵ عەقڵ و لۆجیک. محەمەد پیاوی سیاسەت و شۆڕش بو، پیاوی بەگژاچونەوەی ستەمکاری و چەوساندنەوەو زۆرداری و نادادپەروەری بو، پەیامەکەی ئەو هەڵگری ماکێکی سۆسیالیستی و مرۆڤدۆستی بو دژی نایەکسانی کۆمەڵایەتی و نادادپەروەری ئابوری. ئەو دژی سیستمی چینایەتی (کاست) ئاڵای شۆڕشی هەڵکرد و یەکسانی هەموانی لەبەردەم تاکە یاسایەکی ئاسمانیدا کردە بەرنامە و پڕۆگرامی ژیان و جیاوازی نێوان مرۆڤەکانی لەسەر بنەمای سەروەت و سامان هەڵوەشاندەوە و ئیمانداری کردە پێوەر "شکۆدارترینتان لای خوا ئیماندارترینتانە". شۆڕشی ئیسلام لە سەرەتادا زۆر لەو شۆڕشانە نزیکە کە دوای چەندین سەدە کۆمۆنیستەکان لەژێر ناوی دژە سەرمایەداری و بۆرژوازی لە رۆژئاوا بەرپایان کرد، جیاوازی تەنها لە سەرچاوە و بنەماوە بو، نەک ئامانج و مەبەست. بە گژاچونەوەی ئەرستۆکراتەکانی (مەککە) و تیکشکاندنی سیستمی بۆرژوازی و دابەشکردنەوەی سامان و داهاتەکان لەسەر بنەمایەکی نوێ ئامانجی شۆڕشەکە بو، گواستنەوەی خاوەندارێتی ئامرازەکانی بەرهەمهێنان لە دەستی چینە ئەرستۆکراتەکانەوە بۆ تەواوی موسڵمانان خەسڵەتێکی سۆسیالیستی و دژە بۆرژوازی بە شۆڕشەکە بەخشی. زۆرێک لەوانەی دژایەتی ئیسلام دەکەن، بە هەڵە کەسایەتی محەمەد دەدەنەبەر توانج و پلار و خودی محەمەد بەسەرچاوەی نەهامەتی و ستەمکارییەکانی ئیسلام دەزانن. ئەگەر محەمەد وەکو کەسایەتیەکی میتافیزیکی سەیر بکەین و شۆڕشەکەی وەکو راستییەکی ئاسمانی و سەرو مرۆیی لێ بڕوانین، ئەوا ناچاری رەخنەکردنی پەیامەکەی محەمەد و شۆڕشەکەی خواوەند دەبین، بەڵام ئەگەر شۆڕشەکە لە روانگەیەکی کۆمەڵایەتییەوە تەماشا بکەین و خودی محەمەد وەکو کەسێکی فیزیکی و ئاسایی سەیر بکەین، ئەوا درک بە گرنگی شۆڕشەکە و پەیامەکانی دەکەین و بۆمان دەردەکەوێت کە ئەو شۆڕشە چەندە زەرور و گرنگ بوە. هەرکات محەمەد و شۆڕشەکەییمان لەگەڵ مێژودا گرێداو رەفتاری شۆڕشەکەمان بە پێداویستییە کۆمەڵایەتی و سیاسیەکانی ئەو سەردەمەوە بەستەوە، هەرکات لە روانگەی روداوە مێژویەکان و گۆڕانکارییە ئابوری و کۆمەڵایەتی و سیاسییەکانەوە مامەڵەمان لەگەڵ شۆڕشەکەدا کرد، درک بە رەوایی شۆڕشەکەو دروستی ئامانجەکانی دەکەین. دیارە مەبەستی من لە سروشتی بونی شۆڕشەکە لێرەدا ئەوەیە کە شۆڕشەکە لە بورجی عاج بهێنینە خوارەوە و بیخەینە ژێر میکرۆسکۆبی مێژو میتۆدی زانستی و عەقڵانی بەسەریدا بسەپێنین، پەیامەکە لە ئاسمانەوە بۆ زەوی دابگرین و لە پەیامێکی ئاسمانی خوداییەوە بۆ پێویستیەکی کۆمەڵایەتی و هەلومەرجێکی تایبەت بیگۆڕین. لە روانگەیەکەوە سەیری شۆڕشەکە بکەین کە پێداویستیەکانی سەردەمێک هێناویەتە کایەوەو پەیوەندیدارە بە هەلومەرج و دۆخی مێژویی سەردەمێکی دیاریکراو. بەمەش خەسڵەتی ئەفسانەو خورافە لە پەیامەکەو شۆڕشەکە دەسڕینەوە و ملکەچی یاسا زانستی و کۆمەڵایەتییەکانی دەکەین، بەم پێیەش رەخنەکردنی شۆڕشەکە و نیشاندانی لایەنە نێگەتیڤ و ناڕاستەکانی کارێکی رەوایەو ناچیتە خانەی لادان و کوفری ئایینییەوە. ئەوەی وای کرد پەیامەکەی محەمەد و شۆڕشەکەی بەلاڕێدا ببرێت ئیسلام بو نەک خودی محەمەد، کاتێک تێگەشتن لە پەیامەکەی محەمەد بۆ ئازادی و دادپەروەری و یەکسانی، جێگەی خۆی بۆ توندوتیژی و ستەمکاری و دەوڵەتداری چۆڵکرد لەدوای کۆچی خۆیی و بەتایبەتیش لەسەردەمی خەلافەتی ئومەویەکانەوە، ئەوسا ریتواڵی ئایینی و داب و نەریت جیگەی خەباتی بەردەوامیان بۆ ئازادی و دادپەروەری گرتەوە و پەیامەکە بۆ جۆرێک لە کەلتور و دابونەریت و وێردی ئایینی گۆڕا کە دەماودەم تیکەڵی خورافەو ئەفسانە کرایەوە و لە رێڕەوە کۆمەڵایەتیە راستەقینەکەی لایدا. کاتێکیش خەسڵەتی پیرۆزی بەبەری ئەو ریتوال و رێوڕەسمە ئایینیانەدا کراو هەر رەخنە و گومانێکیش بە لادان و کوفر درایە قەڵەم ئەوا خودی ئایینەکە گۆڕا بۆ ئامرازێکی ستەمکاری و چەقبەستوی فیکری. بەمەش وەزیفەی ئایینەکە دوچاری لادان و گۆڕانکاری بو، لە وەزیفەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ بە گژاچونەوەی ستەمکاری و چەوساندنەوەو نا دادپەروەری گۆڕا بۆ کردەیەکی سیاسی بۆ ملکەچ پێکردنی مەردوم و سزادان و ئەشکەنجەدانی نەیاران – ئەوانەی دژی نا دادپەروەری سیستم و دەوڵەت دەنگیان هەڵدەبڕی، گۆڕا بۆ جۆریک لە سیستمی نوێی چینایەتی کە تیایدا خەلیفەو پیاوە ئایینیەکان شوێنی ئەرستۆکراتەکانی سیستمی پێشویان گرتەوە. کاتێکیش ئایین خۆی وەکو نوێنگەی بەرژەوەندی گشتی خستەڕو، بەرژەوەندی دەسەڵاتدارانیش بۆ ئایدۆلۆژیا گۆڕا، ئەوسا ملکەچی خەڵکیش بۆ دەسەڵات و چینی باڵادەست وەکو ئیمانداری و خواپەرستی گوزارشتی لێدەکرا. بەمەش ستەمکاری و چەوساندنەوە بەناوی ئایین و پەیامی محەمەد و ئیسلام و خوا و حەقیقەتی ئاسمانییەوە جێگای ئایینی راستەقینە و پەیامی راستەقینەی ئایینی گرتەوە. ئەوەی لە ئەمڕۆدا زەروریی و پێویستییە هەڵوەشاندنەوەی ئایینی ئیسلام یان دژایەتی کردنی ئیسلام نییە، چونکە ئەمە کارێکی گەلێک ئەستەمە "مرۆڤەکان بە ئاسانی دەستبەرداری بیروباوەڕو ئیمانەکەیان نابن"، ناتوانرێت لە مرۆڤ بگەیەنرێت کە "بەبێ ئایین دەتوانێت بژێت"، بۆیە ئەرکی گرنگ ئەنجامدانی چاکسازی و ریفۆرمی بنەڕەتییە لە ئاییندا. ئەرکی سەرەکی و گرنگ دەستپێکردنی پڕۆژەیەکی رۆشنگەرییە بە ئاراستەی بە گژاچونەوەی بیری فەندەمێنتالیستی (ئوسوڵی) ئیسلامی و لێکدانەوە و راڤەکردنی دەق و نوسراوە ئایینیەکانە بە گوێرەی میتۆدی زانستی و عەقڵانی، گێڕانەوەی دەقەکانە بۆ مێژوی پەیدا بون و هاتنە خوارەوەیان و بەستنەوەیانە بە روداوە مێژویەکانەوە، بەمەش دەقەکان سیفەتی دۆگما بون لەدەست دەدەن و ملکەچی راڤەکردنە عەقڵانیەکان دەبن، لە چوارچێوەی کات و شوێن لێکدانەوەیان بۆ دەکرێت و وەکو پەیامێکی ئاسمانی ئەبەدی سەیرناکرێن کە شیاو بێت بۆ گشت کات و سەردەمێک. لێرەشەوە ئیمانداری بۆ مەهامە رەسەنەکەی خۆی دەگەڕێتەوە لە پابەند بون بە ناخی تاکەکانەوە، خواش لە موڵکی تاکە گروپ یان تاکە دەستەیەکی دیاری کراوەوە یان چەند دەستەیەکەوە بۆ موڵکی گشت دەگۆڕێت و هەرکەس مافی خۆی دەبێت چۆن لە خوا دەڕوانێت و چۆن راڤەی دەکات، هیچ کەسیش بۆی نابێت خۆی بە نوێنەری خوا لە قەڵەم بدات و بەناوی ئەوەوە هەڕەشە ئاراستەی ئەوانی تر بکات و لەژێر ناوی خوادا تۆمەت ببارێنێت. بە تەماشاکردنی مێژوی سەرهەڵدانی ئیسلام، بۆمان دەردەکەوێت ئیسلام و پەیامەکەی لە سەرەتادا گوزارشت بو لە رۆحی رۆشنگەری و پێشکەوتن و بە گژاچونەوەی ستمەکاری وتاریکی، بەڵام لە رێڕەوی مێژودا رۆحی راستەقینەی خۆی ون کرد و لە رێڕوەی خۆی وەرچەرخا و سەرەنجامیش بەرەو تاریکی و جەهل گەڕایەوە بە جۆرێک لە ئەمڕۆدا گوزارشت لە جەهل و نەزانی و دوڕویی و ستەمکاری دەکات – رێک وەکو دۆخی پێش ئیسلام –. هەر بۆیە لە ئەمڕۆدا بەرپاکردنی شۆڕشێکی رۆشنگەری بەسەر ئەم جۆرە تیڕوانینەی ئاییندا کارێکی زەرورییە، هەڵگیرساندنی شۆڕشێکی عەقڵانی بەرامبەر تێگەیشتنی ناعەقڵانی لە ئایین و خواپەرستی پێداویستیەکی حەتمییە، شۆڕشێک لە سایەیدا ئایین بۆ وەزیفەی رەسەنی خۆی بگێڕێتەوەو پەیامی ئایین بۆ خزمەتی مرۆڤ و خۆشەویستی و دادپەروەری و لێبوردەیی بگۆڕێت.