راپۆرت: سبه‌ی - رۆژنامه
كەموكوڕییەكانی پرۆژەی بودجەی ساڵی (2011)، پەرلەمانتاران نیگەران دەكاتو بەپێویستی دەزانن بودجەكە بۆ چارەسەری ئەو گرفتانە رەوانەی حكومەت بكرێتەوە، یان لە هۆڵی پەرلەماندا «كەموكوڕییەكان» نەهێڵرێن. 
بگەڕێتەوە یان لە پەرلەمان چاك بكرێت؟
هەرچەندە پرۆژەیاسای بودجەی ساڵی (2011)ی هەرێمی كوردستان (5) مانگ دوای وادەی دیاریكراو لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە رەوانەی پەرلەمان كراوە، دوێنێ (16)ی ئایار، پەرلەمان یەكەم كۆبونەوەی لەسەر كرد، بەڵام لەدوای ئەو دانیشتنە، بەشێكی بەرچاوی پەرلەمانتاران لەو بڕوایەدان گرفت و كەموكوڕییەكانی هێندە زۆرن، كە پێویستە بگەڕێنرێتەوە بۆ حكومەت، یان لە پەرلەماندا هەمو «گرفتەكان»ی چارەسەر بكرێن.
ئیسماعیل گه‌ڵاڵه‌یی ئه‌ندامی فراكسیۆنی گۆڕان له په‌رله‌مانی كوردستان به (سبه‌ی) راگه‌یاند: له راستیدا ئه‌وه‌ی له پرۆژه یاسای بودجه‌ی ئه‌مساڵدا هه‌یه پێی ناوترێت كه‌موكوڕی، چونكه كه‌موكوڕی ده‌كرێت چاره‌سه‌ر بكرێت، بۆیه ده‌توانین بڵێین خه‌له‌لی زۆر گه‌وره له بودجه‌دا هه‌یه كه ئه‌گه‌ر به‌و شێوه‌یه په‌سه‌ند بكرێت ئه‌وا كاریگه‌ریی زۆر خراپی ده‌بێت و به زیان به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌شكێته‌وه. 
وتیشی: پرۆژه‌یاسای بودجه هه‌ر له هه‌یكه‌ل و داڕشتنیه‌وه و له زۆربه‌ی به‌شه‌كانی دیكه‌شیدا هه‌ڵه‌ی زۆری تێدایه، ئێمه‌ش وه‌ك فراكسیۆنی گۆڕان پاش خوێندنه‌وه‌ی هه‌ڵسه‌نگاندنی پڕۆژه‌یاساكه، سه‌رنج و ره‌خنه و تێبینییه‌كانی خۆمان نوسیوه و به‌نیازین له دانیشتنی رۆژی دوشه‌ممه‌ی داهاتودا به‌شداری بكه‌ین، هه‌رچه‌نده ئێمه وه‌ك فراكسیۆنی گۆڕان به هاوبه‌شی له‌گه‌ڵ فراكسیۆنه‌كانی كۆمه‌ڵ و یه‌كگرتو بایكۆتی دانیشتنه‌كانی په‌رله‌مانمان كردوه به‌هۆی باری نائاسایی شار و شارۆچكه‌كانی هه‌رێمی كوردستانه‌وه، به‌ڵام له‌م دانیشتنه‌دا به‌شداری ده‌كه‌ین چونكه تایبه‌ته به بودجه كه ئه‌ویش په‌یوه‌سته به ژیانی هاوڵاتیانه‌وه.
ئیسماعیل گه‌ڵاڵه‌یی ته‌ئكیدیشیكرده‌وه كه بودجه‌ی ئه‌مساڵ له بودجه‌ی ساڵی رابردو زۆر خراپتره و كێشه‌ی گه‌وره‌تری تێدایه، ئێمه‌ش له په‌رله‌مان سه‌رجه‌م ئه‌و هه‌ڵه و كێشانه به به‌ڵگه و دیكۆمێنته‌وه ده‌خه‌ینه‌ڕو.
كاردۆ محەمەد، سەرۆكی فراكسیۆنی «گۆڕان» لە پەرلەمانی كوردستان، رایدەگەیەنێت؛ بودجەی ئەمساڵ وەك ساڵانی رابردو "پڕە لە هەڵەو كەموكوڕیی گەورەو نەیتوانیوە چارەسەری كێشەكان بكات".
وتیشی: "سەرباری ئەو كاتە زۆرەی لەبەردەمی حکومه‌تدا بوه، بەڵام ناپرۆفیشناڵە لە ئامادەكردنی بودجە و كێشەكانی پێ چارەسەر ناكرێت، بۆیە پێویستە لە پەرلەمان هەمو كەموكوڕییەكان دیاری بكرێتو هەڵبسەنگێنرێت، دوای ئەوە بنێردرێتەوە بۆ حكومەت بۆ ئەوەی لە ماوەیەكی دیاریكراودا چارەسەری بكات، ئەوسا بێتەوە پەرلەمانو 
پەسەند بكرێت".
هاوكات، بیلال سڵێمان، پەرلەمانتاری فراكسیۆنی كۆمەڵ، هاوڕایە لەگەڵ كاردۆو لە لێدوانێكیدا بۆ «رۆژنامە»، وتی: «چاوەڕێمان دەكرد پرۆژەكە لەوەی ساڵی رابردو باشتر بێت، بەڵام بەداخەوە ئەمساڵ كەموكوڕییەكان زیاترە، ئەوەش جێی تێڕامانە".
بۆ چارەسەری گرفتەكانیش دەڵێت: «دەبێت پەرلەمان پەلە نەكات لە پەسەندكردنی و بڕگە بە بڕگە بە كێشەو كەمورتییەكاندا بچێتەوەو چارەسەری بكات، ئەوەش باشترە لەوەی بینرێتەوە بۆ حكومەت، چونكە پێموانییە؛ حكومەت بەشێوەیك چاكی بكات كە جێی رەزامەندیی بێت".
لای خۆشیەوە، عومەر سدیق هەورامی، پەرلەمانتاری فراكسیۆنی كوردستانی و ئەندامی لیژنەی دارایی، نایشارێتەوە پرۆژەی 
بودجەكە كەموكوڕییو گرفتی تێدایەو بە «رۆژنامە»ی راگەیاند: ئەو بڕە پارانەی بۆ هەندێك فەسڵو باب دانراون، كەمو زیادیان هەیەو وتیشی: «تێبینییەكانی خۆمم له‌و روه‌وه، داوەتە لیژنەی دارایی".
لەبارەی ئەو بۆچونه‌ی كە باس لە گەڕانەوەی بودجەش دەكات، وتی: "بە گەڕانەوەی بودجە درەنگ دەبێت و ئەوەش لە بەرژەوەندیی حكومەتو هاوڵاتییانو پەرلەمانیش نییە، بۆیە دەكرێت ئەو كەموكوڕییانەی هەن، زۆربەیان لەناو هۆڵی پەرلەماندا چاكیان بكەین و ئەو تێبینییانەش كە ئۆپۆزسیۆن هەیانە، ئاماژەی پێبدەن بۆ ئەوەی نەهێڵرێن".
ناڕونی بودجە و رۆڵی حیزب!
بودجەی گشتیی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی (2011) بریتییە لە (11) ترلیۆن و (80) ملیارد دینار، ئەوەش پاش دەركردنی نەفەقاتی سەروەریی. پەرلەمانتارانی ئۆپۆزسیۆنیش، لەگەڵ ئەوەی جەخت لەوە دەكەنەوە؛ بەشێكی زۆری داهاتە ناوخۆییەكان ناڕونن، رەخنەی ئەوە دەگرن، كــە (70%)ی بودجەكە بۆ بەكاربردن تەرخانكراوە و (30%)ی بۆ وەبەرهێنانە "ئەوەش زیانەكانی مەترسیدارن". 
بە بۆچونی سەرۆكی فراكسیۆنی «گۆڕان»، تەرخانكردنی بەشێكی سەرەكی بودجە (بودجەی ئەمساڵ بەراورد بە ساڵانی رابردو، زیاترە)، بۆ بەكاربردن كاریگەریی زۆر نێگەتیڤی دەبێت لەسەر هەڵاوسان و ژیانی ئەو هاوڵاتییانەی كەمدەرامەتن، بۆ «رۆژنامە» وتی: «گرفتێكی سەرەكییە، لە عێراقدا كە (15) پارێزگایە، (60%)ی بودجەكەی بۆ بەكاربردنە، بەڵام لە كوردستان بە (سێ) پارێزگا، بودجەی بەكاربردن (70%)ی بودجە گشتییەكەیە".
كاردۆ، كە ئەندامی لیژنەی داراییشە، جەخت لە نادیاریی سەرچاوەی داهات دەكات لە بودجەكەداو پێیوایە؛ «یەكێكی دیكەیە لە گرفتەكان، بۆیە دەبێت ئەو سەرچاوانە بۆ خەڵكی كوردستانو پەرلەمان ئاشكرا بكرێت، چونكە داهاتێكی زۆری وەزارەتەكان شاردراوەن".
پەرلەمانتارەكــەی كۆمەڵ -یش، هەرچەندە هەمان بۆچونی هەیە لەسەر ناڕونیی بەشێكی داهاتەكان، بەڵام لەو بڕوایەدا نییە كەموكوڕییەكان لە نەزانینەوە بێتو وتی: "كۆمەڵێك لەو كەموكوڕییانە لەوە نییە كە هەستی پێ نەكرابێت، بەڵكو به ئه‌نقه‌سته، ئەوەش بۆ شاردنەوەی هەندێك ژمارەو داتا، بۆ ئەوەی پەرلەمانتاران دركی پێ نەكەن، دوەمیش؛ ئەوەیە كە ئەوان پێیانخۆش نییە ژمارەكان بدەنە دەست كۆی پەرلەمانتاران و دەیانەوێت بەشێك لەو بودجەیە بۆ مەرامی تایبەت بەكاربهێنن".
هاوکات، سەمیر سەلیم، پهرلهمانتاری فراكسیۆنی یەكگرتو، رەخنە لە ناڕونیی داهاتە ناوخۆییەكانی هەرێم دەگرێت لە پرۆژەی بودجەداو بۆ «رۆژنامە» وتی: «داهاتی ناوخۆ زۆر بە كەمییو بە ناڕونیی خراوەتە بودجەكەو وا هەست دەكرێت تەنیا سه‌رفكردنی ئەو بڕەیە، كە لە بەغداوە بۆ هەرێمی كوردستان تەرخانكراوە". 
ئه‌و، بە نیگەرانییەوە لە هەیمەنەی حیزب دەڕوانێت بەسەر پرۆژەكەداو پێیوایە: زانیاری و داتاكانی ناو پرۆژەكە لەژێر پرسیاردان، جگە لەوە «دەڵێی بودجەكە هی دەوڵەتێكە؛ كە ئەولەویەتی سەرەكی بۆ دەزگا ئەمنی و پۆلیسییەكانە، ئەوەش نادیموكراسی پێوە دیارە»، وتیشی: "پاڵنەرە حیزبییەكان رۆڵی كاریگەرو بناغەییان گێڕاوە لە داڕشتنهوهی پرۆژەكەو دیاریكردنی بڕو ژمارەكاندا".
له‌لایه‌كی تره‌وه له لێدوانێكدا بۆ (سبه‌ی)، عه‌لی حه‌مه ساڵح، رۆژنامه‌نوسی ئابوری سه‌باره‌ت به پرۆژه بودجه‌ی ئه‌مساڵی هه‌رێمی كوردستان رایگه‌یاند: بودجه‌ی ئه‌مساڵی هه‌رێم كوردستان 2 دو ترلیۆن 508 ملیار دینار زیاتره له بودجه‌ی ساڵی رابردو، به‌ڵام نه‌توانراوه سود له‌م زیاده‌یه وه‌ربگیرێت، چونكه 75% ئه‌م زیاده‌یه بۆ بودجه‌ی (به‌كاربردن) ته‌رخانكراوه‌و له‌و زیاده‌یه ته‌نها 25% بۆ بودجه‌ی (وه‌به‌رهێنان)ته‌رخانكراوه.
عه‌لی ده‌رباره‌ی بودجه‌ی به‌كاربردن له ناو پرۆژه بودجه‌ی ئه‌مساڵدا وتی: بودجه‌ی به‌كاربردن له ناوپرۆژه بودجه‌ی ئه‌مساڵ، زۆر خراپتره له ساڵی رابردو، به‌هۆی ئه‌وه‌ی خه‌رجیه ناپێویستیه‌كانی وه‌ك (به‌خشین)، دو ئه‌وه‌نده له ساڵی رابوردو زیادكراوه؛ شمه‌ك و خزمه‌تگوزاری چاككردنه‌وه كه تایبه‌ته به وه‌زاره‌ته‌كان، دو ئه‌وه‌نده‌ی ساڵی رابوردو زیادیكردوه.
ناوبراو رونیشیكردوه: ئه‌گه‌ر شه‌ش مانگی رابردوی ساڵی 2011 بكرێته پێوه‌ر، سودی كۆمه‌ڵایه‌تی زیادیكردوه؛ بۆ نمونه بۆ دامه‌زراندنی 25 هه‌زار فه‌رمانبه‌ر 1 ترلیۆن و 588 ملیار دینار ته‌رخانكراوه، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئه‌م فه‌رمانبه‌رانه موچه‌ی هه‌ریه‌كه‌یان 600 هه‌زار دیناریش بێت، ئه‌وا كۆی موچه‌كه‌یان ده‌كاته 90 ملیار دینار، هاوكات ئه‌گه‌ر بۆ هه‌مو فه‌رمانبه‌رانی كوردستان 100 هه‌زار دینار بخرێته سه‌ر موچه‌كه‌یان، هێشتا 1 ترلیۆن و 108 ملیار دینار ده‌مێنێته‌وه، ئه‌مه‌ش گوماناویه و نازانرێت چی لێ دێت. 
له لێدوانه‌كه‌یدا عه‌لی حه‌مه ساڵح باسی له‌وه‌شكرد: "بودجه‌ی (وه‌به‌رهێنان) له ناو پرۆژه بودجه‌ی ئه‌مساڵدا، به‌شی زۆری بۆ پرۆژه‌كانی ساڵی رابردو ته‌رخانكراوه".
ئاماژه‌ی به‌وه‌شدا كه (داهات) له ناو پرۆژه‌كه‌دا زۆر گوماناویه‌و ئه‌و داهاته‌ی خراوه‌ته پێشچاو قابیلی باوه‌رپێكردن نیه ئه‌وه داهاتی راسته‌قینه‌ی هه‌رێمی كوردستان بێت، چونكه له 6 مانگی یه‌كه‌می ساڵی 2010، داهاتی كوردستان 316 ملیار بوه، به‌ڵام بۆ سه‌رجه‌م (داهات)ی ئه‌مساڵ له پرۆژه‌كه‌دا ئاماژه به 400 ملیار دینار دراوه، بۆیه ئه‌گه‌ر شه‌ش مانگی یه‌كه‌می ساڵی رابردو بكرێته پێوه‌ر، پێویسته داهاتی هه‌رێمی كوردستان له ناو بودجه‌دا 632 ملیار بێت.
له وه‌ڵامی پرسیارێكیشدا سه‌باره‌ت به تێپه‌ڕینی پرۆژه بودجه‌ی ئه‌مساڵ به سه‌رجه‌م ئه‌و كه‌م و كوڕیانه‌ی شاره‌زایانی بواری ئابوری ده‌یخه‌نه‌ڕو، عه‌لی حه‌مه ساڵح وتی: ئه‌گه‌ر بودجه به‌م شێوه‌یه تێپه‌ڕ بێت و بودجه‌ی به‌كاربردن زیاد بكات (به ئه‌ندازه‌ی ئه‌مساڵ كه نزیكه‌ی 1 ترلیۆن و 900 ملیار زیادیكردوه)، ئه‌وا پێویسته بودجه‌ی به‌كاربردن له 5 ساڵی داهاتودا ببێته 19 ترلیۆن دینار، ئه‌وه‌ش كاره‌ساتێكی گه‌وره‌یه.
كورتهێنان و پرۆژەی بەردەوام
ئەوەی لە بودجەی گشتی هەرێمدا بە گرفتێكی سەرەكیی دادەنرێت «كورتهێنانی شاراوە»و تەرخانكردنی بڕێكی زۆری بودجەیە بۆ پرۆژە بەردەوامەكان، لە بری پرۆژەی پێشنیاركراو (نوێ).
لەو روەوە، كاردۆ، دەڵێت: «حكومەت زیادەڕەویی دەكات لە سه‌رفكردنی ئەو بڕەی پەرلەمان بۆی دیاریكردوە، ئەوە سەرباری ئەو بودجەیەی هێزی پێشمەرگە، كە لە بەغدا چارەسەر نەكراوە، جگە لەوانەش پرۆژەی بەردەوام لە پرۆژەی نوێی پێشنیازكراو زیاترە لە بودجەكەدا، كە بەشێكی زۆری پارەی وەبەرهێنانیان بۆ تەرخانكراوە»، پێشیوایە؛ جگە لە ناعەدالەتی و چەند پرۆژەیەكی دوبارە «شاردنەوەو پارەی مدەوەر و چەند كێشەیەكی دیكەشی تێدایە". 
به‌خشین بۆچی و بۆ كێ؟
ساڵانه بڕێك پاره‌ی زۆر به‌ناوی به‌خشینه‌وه ته‌رخانده‌كرێت و خه‌رجده‌كرێت، به‌بێ ئه‌وه‌ی خه‌رجكردنی ئه‌م پاره‌یه بچێته خزمه‌تی گشتییه‌وه.
ته‌نیا نه‌چونه خزمه‌تی گشتی ئه‌م خه‌رجیه، كه‌موكورتییه‌كانی ئه‌م خانه‌یه نییه، به‌ڵكو حكومه‌تی هه‌رێم به‌شێوه‌یه‌كی نا یاسایی زیاتر له‌و پاره‌یه‌ی خه‌رجكردوه كه په‌رله‌مان بۆی په‌سه‌ند كردوه، ئه‌مه جگه‌له‌وه‌ی که زانیاری هه‌ڵه‌و چه‌واشه‌كارییانه‌ی داوه‌ته په‌رله‌مان.
له‌نێو گه‌رمه‌ی ناڕه‌زاییه‌كانی خه‌ڵكی كوردستاندا، له‌نێو ئه‌و هه‌مو به‌ڵێنه زۆر زه‌وه‌ندانه‌ی سه‌رۆكی حكومه‌ت ده‌یدات بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجییه نا پێویسته‌كان، حكومه‌ت له‌بری ئه‌وه‌ی پاره‌ی به‌خشین كه‌مبكاته‌وه، به‌شێوه‌یه‌كی زۆر به‌رچاو زیادی كردوه، له پار ساڵدا 374 ملیار دینار بۆ به‌خشین ته‌رخانكرابو، به‌ڵام ئه‌مساڵ بوه به 761 ملیار دینار، واته به‌بڕی 387 ملیار دینار زیادی كردوه.
به‌بێ ئه‌وه‌ی ساڵی رابوردو په‌رله‌مان هیچ پاره‌یه‌كی بۆ لیژنه‌ی ئۆڵۆمپی عێراق ته‌رخان كردبێت، حكومه‌تی هه‌رێم ته‌نیا له شه‌ش مانگی یه‌كه‌می پار ساڵدا ملیارێك‌و 762 ملیۆن دیناری بۆ خه‌رجكردوه‌و ئه‌مساڵیش ملیارێك و 500 ملیۆنی بۆ ته‌رخانكردوه، بۆ ده‌بێت خه‌رجییه‌كانی لیژنه‌ی ئۆڵۆمپی عێراق له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستان بێت.
له ساڵی 2009دا، حكومه‌ت بڕی 10 ملیار دینار بۆ رێكخراوه زانستییه‌كان ته‌رخانكردبو، حكومه‌ت ده‌یگوت پاره‌ی رێكخراوه‌كان كه‌م ده‌كه‌مه‌وه، به‌ڵام نه‌ك كه‌می نه‌كردوه‌ته‌وه به‌ڵكو پاره‌ی رێكخراوه زانستییه‌كان بوه به 25 ملیار دینار.
حكومه‌ت له ساڵی 2010دا 11 ملیار دیناری بۆ رێكخراوه رۆشنبیرییه‌كان ته‌رخانكردبو، به‌ڵام ئه‌مساڵ بوه به 22.5 ملیار دینار، له ساڵی 2010دا بۆ رێكخراوی دیكه 40 ملیار دینار ته‌رخانكراوه، به‌ڵام ئه‌م ساڵ بوه به 67 ملیار دینار.
ئایا زیادبونی ئه‌م به‌خشینانه له چوارچێوه‌ی پڕۆژه‌ی چاكسازیدایه؟ 
بۆ ئه‌م ساڵ سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم ده‌سه‌ڵاتی به‌خشینی 7 ملیارو 128 ملیۆن دیناری هه‌یه‌‌و په‌رله‌مانی كوردستان ده‌سه‌ڵاتی 900 ملیۆن‌و سه‌رۆكایه‌تی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران یه‌ك ملیارو 208 ملیۆن‌و وه‌زاره‌تی دارایی 603ملیارو 411 ملیۆن دینار‌و ده‌سته‌ی وه‌به‌رهێنان 149 ملیار دیناری هه‌یه.
ئه‌وه‌ی كه گرفته:
ئایا ئه‌م به‌خشینانه‌ی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم و په‌رله‌مان و سه‌رۆكایه‌تی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران بۆ كێیه؟ له‌سه‌ر چ بنه‌مایه‌كه.
سه‌رۆكایه‌تی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران له شه‌ش مانگی یه‌كه‌می پارساڵدا هیچ بڕه پاره‌یه‌كی بۆ به‌خشین خه‌رجنه‌كردوه، به‌ڵام بۆ ئه‌م ساڵ یه‌ك ملیارو 208 ملیۆنی بۆ ته‌رخانكراوه.
ده‌سته‌ی وه‌به‌رهێنان خۆی داوای هیچ بڕه پاره‌یه‌كی نه‌كردوه بۆ به‌خشین، به‌ڵام 149 ملیار دیناری بۆ ته‌رخانكراوه، ئایا بۆ كێیه؟