کاوە حەسەن
بانگەوازیک بۆ خۆپیشاندەرانی مەیدانی ئازادی: بەڵێ بۆ دیموکراسیەتی پەرلەمانی، نا بۆ دیموکراسیەتی سەرۆکایەتی
ئازیزانی مەیدانی ئازادی سڵاوێکی گەرم...
خۆپیشاندانەکانتان ساتەوەختێکی چارەنوسسازە لە مێژوی میلەتەکەماندا. ئەم ساتەوەختە و دەرئەنجامەکانی پاشەڕۆژی سیاسی کوردستان دیاردی دەکات بۆ چەند دە ساڵێکی تر. ئەم ساتەوەختە و دوڕیانە مێژویە هەمو رۆژێک دوبارە نابێتەوە، بۆیە پێویستە لەلایەکەوە خۆپیشاندانەکەتان بەردەوام بێت و لەلایەکی ترەوە ئەم وزە سیاسیە نوێیە بێوێنەیە زۆر بە ستراتیجی و دوربینی و عەقڵانیانە بەکاربهێنرێت بۆ دیموکراتیزەکرنی ریشەیی کولتوری سیاسی، عەقڵیەتی سیاسی و سیستەمی سیاسی کوردستان.
ئێوە رۆژ بە رۆژ شێوازی نوێی شارستانی مەدەنیان دێنەکایەوە کە جێی شانازی میلەتەکەتانە. نمونەکانی پەرژینی ئاشتی و بەخشینی گوڵ بە هیزەکانی پۆلیس و ئاسایش لەلایەک شارستانیەتی خۆپیشاندانیەکانتان و داواکاریەکانتان دەردەخات، لەلایەکی تریش دەری دەخات کە ئیوە بەشێکن لە شۆڕشە مەدەنیەکانی گەلانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.
ئازیزانی مەیدانی ئازادی...
دەستور دایکی هەمو یاساکانە و بەردی بناغەی سیستەمی دیموکراتیە. ئاستی دیموکراسی هەر سیستەمێکی سیاسی پابەندە بە ئاستی دیموکراسی دەستورەکەیەوە. دەستور بۆ رۆژ و دو رۆژ نیە بەڵام بۆ ئەم نەوەیە و نەوەکانی داهاتوە. بۆیە ئێوە لەم ساتەوەختە مێژویەدا بەرپرسیاریەتێکی مێژویتان لە ئەستۆدایە بەرامبەر بەم نەوەیە و نەوەکانی داهاتو. لەبەرئەوە زۆر گرنگە داواکاریەکانتان لەئاستی ئەم ساتەوەخت و دوڕیانە مێژویەدابێت.
داواکاریەکانتان کەئێستا بەرزتان کردۆتەوە بێگومان گرنگن بۆ دیموکراتیزەکرنی سیستەمە سیاسیە سەقەتە، بە بنەماڵەییکراو، بەحیزبییکراو و گەندەڵەکەی وڵاتەکەمان. بەڵام بەس نین بۆ دیموکراتیزەکردنی ریشەیی سیستەمەکە.
بۆیە پێویستە لەپاڵ ئەم داواکاریانەدا دایکی داواکاریەکانتان بریتی بێت لە داواکردنی دەستورێکی دیموکراسی، کە بەردی بناغە بێت بۆ دیموکراسیەتێکی پەرلەمانی نەک دیموکراسیەتێکی سەرۆکایەتی. بۆچی دیموکراسیەتی پەرلەمانی؟
پێش وەڵام دانەوەی ئەم پرسیارە پێویستە بەشێوەیەکی خێرا تیشک بخەمەسەر ئەو ماددانەی پڕۆژەی دەستوری هەرێم کە پەیوەندی بەم بانگەوازەوە هەیە. لە دەروازەی یەکەم، بنەما سەرەکیەکان، ماددەی یەکدا هاتوە: کوردستان-عێراق هەر‌ێمێکە لە نێو دەوڵەتی عێراقی فیدراڵیدا، سیستەمە سیایەکەی پەرلەمانی، کۆماری و دیموکراتیە. بەڵام لەدەروازەی سێیەم، بەشی دوەم، ماددەی پەنجاو نۆ هاتوە کە دەسەڵاتی جێبەجێ کردن لە: سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان و ئەنجومەنی وەزیران پێکدێ. لە ماددەی شەستدا هاتوە کە سەرۆکی هەرێمی کوردستان سەرۆکی باڵای دەسەڵاتی جێبەجێ کردن و فەرماندەی گشتی هێزەکانی پێشمەرگەیە (پاسەوانی نیشتمانی). واتە لەڕواڵەتدا سیستەمی سیاسی دیموکراسیەتی پەرلەمانیە، بەڵام لە راستیدا دیموکراسیەتێکی سەرۆكایەتیە، چونکە دەسەڵاتێکی زۆر دەبەخشیت بە سەرۆکی هەرێم. بۆ نمونە سەرۆکی هەرێم دەسەڵاتی ئەوەی هەیە پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە. هەروەها دەسەڵاتی ئەوەی هەیە جێگرێک بۆ خۆی هەڵبژێرێ کە لەکاتی ئامادەنەبونیدا جێی دەگرێتەوە جێگری فەرماندەی گشتی هێزەکانی پێشمەرگەی (پاسەوانی هەرێم) دەبێ، بەمەرجێک رەزامەندی پەرلەمان بە دەست بهێنێ بە زۆرینەی رەهای ژمارەی ئەندامانی. وەک دەزانین لە ئێستادا سەرۆکی هەرێم جێگری نیە، لەم ساتەوەختەدا کە سەرۆکی هەرێم لە دەرەوی هەرێمە، هەرێم بێ سەرۆکە!
هەمومان ئەزانین وە چاکمان لە بیرە نزیکەی دوساڵ لە مەوبەر ئەم پرۆژەی دەستورە لە کەش و هەوایەکی نادیموکراتیانە و بەچاو سورکرنەوە و هەڕەشەکردن سەپێنرا بە سەر پەرلەماندا، بەڵام لەگەڵ هەڵگیرسانی شەپۆل و بزوتنەوە ناڕەزایەکاتان هاوکیشە سیاسیەکە گۆڕاوە. بۆیە پێویستە بەو پەڕی هەستی بەرپرسیارێتی مێژویەوە بەرامبەر ئەم نەوەیەو نەوەکانی داهاتو داواکاری یەکەمتان بریتی بێت لە هەموارکردنی دەستور بۆئەوەی سیستەمی سیاسیمان بەمانای وشە ببێتە دیموکراسیەتێکی پەرلەمانی راستەقینە. بەداخەوە ئێمە ئەزمونێکی زۆر تاڵمان هەیە لەگەڵ تەزویرکردنی هەڵبژارنەکان لە لایەن دەسەڵاتەوە. بۆیە پێویستە داواکاری دوهەمتان بریتی بێت لە سەرپەرشتیکردنی نێودەوڵەتی بێلایەن بۆ پرۆسەی پەسەندکردنی دەستوری هەموارکراو لە راپرسیەکی گشتیدا. ئەمە تەنها گەرەنتیە کە دەسەڵات ساختەکاری و تەزویر پیادە نەکات.
ئازیزانی مەیدانی ئازادی...
مێژوی ئەو وڵاتانەی کە پێکهاتون لە نەتەوە و گروپی جیاواز کە بەرژوەندی، بۆچون و ئیرادەی جیاوازیان هەیە، زۆر بە ئاشکرا دەری ئەخات کە دیموکراسیەتی پەرلەمانی تەنها گەرەنتیە بۆ چەسپاندنی سەقامگیریەکی دیموکراسیانەی راستەقینەیی درێژخایەن کە گوزارشت لە ئیرادە و بەرژوەندی هەمو پیکهاتە جیاوازەکان بکات. بۆچی؟ چونکە لە دیموکراسیەتی سەرۆکایەتیدا ئەو حیزبەی هەڵبژاردن ئەباتەوە دەسەڵات بۆ خۆی ئەبات. لە سیستەمێكی سیاسی پیشکەوتودا وەک ئەمه‌ریکا، دیموکراسیەتی سەرۆکایەتی کێشە دروست ناکات کاتێک حیزبی کۆماری یان دیموکراتی هەڵبژاردن ئەباتەوە وە بەتەنها حوکمەت پێکدەهێنێت.
بەڵام لە هەرێمی کوردستان کە شەڕێکی ناوخۆی خوێناوی بە خۆیەوە بینیوە و سیستەمی سیاسی تاسەر ئیسقان گەندەڵە، دیموکراسیەتی پەرلەمانی تەنها گەرەنتیە کە شەڕی ناوخۆ سەرهەڵنەداتەوە، لە هەمان کاتدا زۆربەی حیزب و پارتە سیسیەکان ئەتوانن بەشداریەکی راستەقینە بکەن لە حوکمەت و بەڕێوەبردنی هەرێمدا، بەپێی ئەو دەنگانەی لە هەڵبژاردنی پاک و بێگەرددا بە دەستی ئەهێنن. عێراقی فدڕاڵی نمونەیەکی زیندوە لە بەردەماندا کە دەیسەلمێنێت تەنها دیموکراسیەتی پەرلەمانی ئەتوانێت گەرەنتی بدات بە بەشی هەرەزۆری پێکهاتە جیاوازەکان بۆ ئەوەی بەشداری لە پرۆسەی سیاسیدا بکەن (سەرباری ئەو هەمو گەندەڵی و ناعەدالیەتیەی هەیە). وڵاتی ساحیل عاج لە ئەفریقیا نمونەیەکی زیندوە کە دەری ئەخات دیموکراسیەتی سەرۆکایەتی شەڕی ناوخۆ دروست ئەکات، کاتێک حیزبی دۆڕاو ئەنجامی هەڵبژاردن قوبۆڵنەکات. ئەوەتا لەم وڵاتە سەرلەنوێ شەڕی ناوخۆ هەڵگیرساوەتەوە، چونکە حیزبی دۆڕاو ئەنجامی هەڵبژاردنەکان قبوڵ ناکات. ئەزمونی فیفتی فیفتی و شەڕی ناوخۆی کوردستان کتومت ئەزمونی ئەزمونی ساحیل عاجە.
لە دیموکراسیەتی سەرۆکایەتیدا تەنها یەک براوە هەیە. دۆڕاوەکان دەکەونە دەرەوەی گەمە سیاسیەکەوە. کۆبونەوەی دەسەڵات لە دەستی یەک کەسدا رێگا خۆش دەکات بۆ پەراوێزخستن و قۆرخکردنی دەسەڵات لە لایەن یەک لایەنەوە. ئەزمونی ئێستای کوردستان باشترین نمونەیە بۆ قۆرخکردنی دەسەڵات لە لایەن دەسەڵات و پەراویزکردنی لایەنەکانی تر.
وڵاتی هند نمونەیەکی زیندوی سەرکەوتوە. هند وڵاتێکی زەبەلاحە لە روی فرەیی نەتەوە، ئاین، ئاینزا، زمان و چینە کۆمەڵایەتیە جیاوازەکان. بەڵام پارت و سەرکردە هندیەکان پاش بەدەستهێنانی سەربەخۆیی سیستەمی دیموکراسی پەرلەمانیان هەڵبژارد. ئێستا هند یەکێکە لە سەرکەوتوترین نمەونەی دیموکراسیەتی پەرلەمانی لە جیهاندا.
ئازیزانی مەیدانی ئازادی...
لەبەر ئەم هۆکارانەی سەرەوە پێویستە هەمو بەیەک دەنگ بڵێین: بەڵێ بۆ دیموکراسیەتی پەرلەمانیی راستەقینە، نا بۆدیموکراسیەتی سەرۆکایەتی...
ئەوپەڕی خۆشەویستی و پشتیوانیم بۆتان.
کاوە حەسەن: (چالاکوانی سیاسی لە هۆڵەندا)