روداوەکانی ماوەی رابوردو لە کوردستان چەندین گۆڕانکاری بنەڕەتیان لە هاوکێشە سیاسی و کۆمەڵایەتیەکاندا هێنایە کایەوە، لەهەمان کاتیشدا تۆوی وەرچەرخاندنی بەرچاویان لە هزر و چەمکە نەتەوەییەکاندا چاندوە.
ئەم وەرچەرخاندن و گۆڕانکاریانە لە کۆتاییدا دەبنە موڵکی بزافەکە، بێگومان ئەم پرۆسەیە لە ئێستا و ئایندەشدا بە کەرەسە تازەکانیشەوە گۆڕانکاری تر ئەنجام دەدات و نەتەوەکەمان لە بەرهەمە ئەرێنەکانی سودمەند دەبێت.
وەڵامە شەرەنگخواز توندەکانی دەسەڵات بۆ بەرنامە و بۆچونی جیاواز و داواکاری خەڵکی ناڕەزا سەلماندی کە خەم و هەمی سەرەکی دەسەڵاتداران لە ئاستی یەکەمدا مانەوەیانە لە دەسەڵاتدا بەهەر نرخێک بێت. دەسەڵاتێک بەفەرمی بۆ کوردە ولە خاکی کوردانە ولە کورد پێکهاتوە.
ناسنامە
کوردبونی حاکمەکانی دەسەڵات رەنگدانەوەی واقیعێکی نەگۆڕە کە خۆیان هەڵیان نەبژاردوە و ناسنامەیەکە یەزدان و سروشت و مێژو پێی داون، بۆیە ئەو ناسنامەیە لەم سەردەمەدا نە فەزڵە و نە عەیبە، بەڵکو قەدەرێکە دەبێت هەمو تا رۆژی قیامەت هەڵیبگرن.
وێرای ئەوەی دەسەڵاتداران پشکی شێری بەرهەمی مێژوی پڕ قوربانی و کارەسات و نەهامەتی نەتەوەیی دەخۆن، وەلێ ئەم راستیە نەیتوانیوە دەسەڵاتدارانی ئەمڕۆی نەتەوە گوێڕایەڵ و ملکەچی یاسا و بەها رەسەنەکانی خۆی بکات، لەسەرویانەوە خۆشەویستی بۆ خاک و نەتەوەیە. خۆشەویستیەک بەلایانەوە لە گوێرایەڵی کوێرانە و پاشکۆیەتی کۆیلانە و خزمایەتی ئەزەلیدا بەرجەستە کراوە. بۆیە نیەت و ناسنامەی دەسەڵاتداران نمونەیەکە لە نمونەی دەیان لەوجۆرە دەسەڵاتە تاکڕە و وداخراو و خۆپەرستانەی دنیا و جیاوازی زەقی بەرچاوی نێوانیان ئەو تاڵە موەیە کە بەناسنامەی نەتەوەیی ناسراوە. مەدح و سەنای خۆیان بۆ ناسنامەکەیان زادەی نەریت و کەلەپورێکی کلاسیکی بەسەرچوە کەوەک پاڵەوان و فریادڕەس و نەمر دایڕشتون و نمایشیان دەکات. ناسنامە و پاشکۆکانی لەم سەردەمەدا وەک وەهمێک و سەرابێک لەو گێژاوەی خەڵقاندویانە بونەتە بارێکی ئێجکار قورس بەسەر نەتەوەوە و ئه‌سته‌نگێک بۆ ئاینده‌ی خودی ناسنامه‌که.
چەندین نمونەی ئەم سەردەمە سەلماندویانە کە لەسایەی ئەو جۆرە دەسەڵاتدار و نیەتانەدا ناسنامەکە بە ئاڕاستەیەکی پارادۆکسانە زۆر کاریگەری نەرێنی لەسەر خودی نمونەکان کردوە وبۆتە مایەی ماڵوێرانی و سەرگەردانی، نمونەی میلۆسۆفیچی یۆگۆسلاڤیا کە بە ناسنامەی نەتەوەیی میللەتەکەی توشی کارەسات کرد، نمونەکانی عەرەفات و موبارەک و قەزافی و ئەسەد، نمونەکانی تری ناسنامەی عەقیدە و ئاینی توندڕەویش هەمان کەرەسەن بۆ نەهامەتی و ماڵوێرانی.
کاتێک مرۆڤێک لەسایەی دەسەڵاتی خۆماڵی و ناسنامەکەی خۆیدا لە ترس و برسیەتی و کولەمەرگی و ناعەدالەتی و پێشێلکردنی مافە بنەڕەتیەکانیدا بژیت، دەبێت بەپێی چ یاسا و عورف و شەرعێک تەنها بۆ "رێزگرتن و بەرزراگرتنی" ناسنامە و شەرعیەتی سەپێنراو ئەو دۆخە قبوڵ بکات؟
ناسنامە و هاوڵاتیبون
ناڕەزایی بەرفراوانی خەڵک لە کوردستان سەلماندی کە جەماوەر سنورە وەهمی و چەواشەکارە سەپێندراوەکانی ئەو ناسنامە و شەرعیەتەی بەزاندوە و ئەمڕۆ وەک مرۆڤێک و کوردێک بەرامبەر بە دەسەڵاتێکی ستەمکار شەڕ بۆ مافەکانی دەکات. وەستانەوە بەرامبەر بەو جۆرە دەسەڵاتدارانە و بەرهەڵستیکردنیان لە پلەی یەکەمدا ئەرکێکی مرۆڤانەیە و بێگومان لە ئاکامدا خزمەتی ناسنامە نەتەوەییەکەش دەکات.
دابینکردنی مافە رەوا و بنەڕەتیەکانی هاوڵاتیبون و گرێدانی ئەم ئامانجانە بە بزوتنەوەیەکی جەماوەری ناڕەزا لە چوارچێوەی پێکهاتەیەکی نەتەوەیی تەنراو بە کەموکوڕی و گێژاوی ناسنامە و شەرعیەتی سەپێنراو ئەو هاوکێشە ئاڵۆز و سەختەیە کە دوا روداوەکان خەڵقاندویانە.
ئەم هاوکێشەیە خاڵی سەرەکی گرتکردنەوەی دەسەڵات و بەرەی ناڕەزایە. دەشێت لەچوارچێوەی ئەو هاوکێشەیەدا دانوستاندن و دیالۆگ و لێدوان هاوسەنگی نێوان هاوڵاتیبون و ناسنامە و شەرعیەتی نەتەوەیی راستبکاتەوە، بێ ئەم راستکردنەوەیە هەوڵەکان وەک کوتانی ئاسنی سارد دەبێت. داوا و بانگەشەکانی دەسەڵات بۆ گفتوگۆ و دیالۆگ لە کەش و هەوایەکی بێ مەرجدا دانپێنانی راشکاوانەیە بەقورسایی بەرەی ناڕەزای کۆمەڵایەتی و سیاسی ئەو هاوکێشەیە و دانپێنانێکی شاردراوەی دەسەڵاتیشە بە لێدانی زەنگی بەسەرچونی چەمکی شمولیەتی هزری نەتەوەیەتیەتی، بەسەرچونێک ئەگەر دەسەڵات راستگۆ بێت لە نیەتەکانی، ناسنامە و شەرعیەتەکەی خۆی دەخاتە بەر پرسیارەوە. خاڵێکی زۆر ئاڵۆز و سەرچاوەی مەترسیە گەورەکانە، چونکە ئەو دەسەڵاتە دەمێکە دەرکی تەواوی کردوە کە ناسنامەکەی لە ئیرس و قورساییەکی مێژو زیاتر نیە و لەو روەوە شتێکی وای نیە تابتوانێت بیان بەخشێت (فاقد الشئ لایعطیە)، ئەو خاڵەی جەختی لێدەکاتەوە شەرعیەتە لەرزۆکەکەیەتی.
شەرعیەت
روداوەکان سەلماندیان کە ئەو شەرعیەتەی دەسەڵاتداران شانازی پێوەدەکەن زادەی هزر و کەلەپورێکی نەتەوەیی پیری پەککەوتوە و لە هەڵمەتێکی دەنگداندا بەدەستهێنراوە و دەیانەوێت تا قیامەت بۆ خۆیان و بنەماڵە و دەوروبەریان بمێنێتەوە. کوشتنی خەڵکی توڕە و ناڕەزای بێ توانای بەرگریکردن، رەشبگیری و تۆقاندن و ئەشکەنجەدان و فڕاندن و نانبڕینی نەوەکانی ئەو ناسنامە و شەرعیەتە، هەڕەشەی کوشتن و تۆقاندنی رۆشنبیران و کپکردنی دەنگی ناڕەزا لەلایەن لوتکە و ناوجەرگەی شەرعیەتەوە، تەلبەندکردنی پایتەختی شەرعیەت و بەگەڕخستنی هەزاران پاسەوان و هەزارانی تری پارێزەری ناسنامە و شەرعیەت و بەفێڕۆدانی دەریایەک لە توانا و موڵک و پارە بەناوی ناسنامە و شەرعیەتەوەیە و... کراون بۆ سەرکوتکردنی رۆحە زیندوە بزێوەکەی نەتەوە. ئەم دڕەندەیی و ستەمکاری و ناهەقیە دەبێت چ بوارێک بۆ رێزگرتن و خەمخۆری و پابەندبون بۆ ناسنامە و شەرعیەتی دەسەڵاتداران بهێلنەوە؟
کاتێک دەسەڵاتداران نیەتی خزمەتکردنی میللەت و وڵاتەکەیان هەبێت هیچ مەرج نیە بۆ بەرجەستەکردنی ئەو نیەتە دیموکراسی عەیارە 24 بن، لەمێژودا زۆر دەسەڵات و سەرکردە بە فڵتەری دیموکراسیدا نەرۆیشتون و خزمەتی گەورەی نەتەوەکانیان و مرڤایەتیان کردوە، دەسەڵاتدارانی ئێمە لەهەر دو نمونەکەدا سەرکەوتو نەبون.
بەداخەوە وێڕای سەرهەڵدانی سەرەتایەکی دیموکراسی لە کوردستان، وەلێ دەسەڵاتداران بە کار و رەفتاری دو دەیەی رۆیشتو شەقێکی زۆر گەورەیان خستە رۆح و جەستەی نمونەیەک کەدەکرا ببێتە ئەو تیشک و روناکیەی لە ئاسۆی کوردایەتیدا قەد ئاوا نەبن. ئاکامەکەشی ئەو دۆخەیە کە هەمو دەیبینن.
لەئاکامدا و لەو دۆخەی ئەمڕۆدا ناسنامە و شەرعیەت لە دو ژینگەدا گوزەردەکەن، یەکێکیان لە قەواغێکی تەسک و رەق و توند وتارێک وتەنگەنەفەسدا و ئەوی تریان مەنفەزێکی بۆ دەربازبون لەو قەواغە هەڵکەندوە و خەریکیەتی و سات بەدوای ساتدا دەروازەکانی رزگارکردنی زیاتر واڵا دەکاتەوە و زو یا درەنگ لێی دەربازدەبێت.
هیچ ناسنامە و شەرعەیەتێک لە مێژودا سەرکەوتو نەبون لە فریاکەوتن و رزگارکردنی ئەوانەی بە خراپی بەکاریان هێناون و لە رەگ و ریشە رەسەنەکانیان هەڵگەراونەتەوە.