دەیان ساڵە بەڕێزان جه‌لال تاڵەبانی و مه‌سعود بارزانی کاریگەری هەمە چەشنیان لەسەر بزافی کوردایەتی لە باشور بەتایبەتی و لە کوردستانی گەورە بەگشتی هەیە. لە بەشێکی مێژویاندا رکابەر و ناحەز و دوژمنی یەکتر بون. ئەزمونەکان سەلماندیان کە ئەو دو سەرکردەیە جیاوازیەکی جەوهەریان لە بواری فیکری و ئامانجی نەتەوەییەوە نەبوە و نیە، لەگەڵ ئەوەشدا هۆکاری شەڕ و کوشتن و ماڵوێرانی ناو ماڵی کورد بون. مافی کوردە بزانێت بۆ ئەم دو سەرکردەیە ئەو هەڵە کوشندانەیان کردوە و بەتایبەت ئەمڕۆ باشوری کوردستان لەبەردەم وەرچەرخاندنێکی هەستیاردایە و تا ئەمڕۆش ئەو دو سەرکردەیە دەسەڵاتدارن و رۆڵێکی کاریگەریان لە دروستبون و چارەکردنی قەیرانەکەدا هەیە.
لێکچوەکانیان و کارەساتەکان
هۆکاری سەرەکی رکابەری و دوژمنایەتی ئەو دو بەڕێزە دەگەڕێتەوە بۆئەوەی کە هەر دوکیان خاوەنی چەند بۆچون و خەسڵەتی لێکچون کە مەودای تۆلێرانسی و نزیکبونەوەی نێوانیانی لەبواری سیاسەتدا بەرتەسک و گرژ کردوە.
لە بۆچونە لێکچوەکانیان دیدی شمولیان بۆ هزری نەتەوەیی و هەر یەک بەرێگەی خۆی. ئەزمونی مەلایی و جەلالی و خولەکانی شەڕی ناوخۆ لە شاخ و لە شار و چەند ئەزمونێکی تری دژوار سەلماندویانە کە هەر یەک لێیان تەنها دید و بۆچونی خۆی بە راست و رەوا بۆ رێبازی سەرجەم بزافەکە زانیوە و نەیانتوانیوە لە چەمکێکی واقیعبینانەوە مامەڵە و رەفتار لەگەڵ یەکتر و پێگەی خۆیان بکەن و بۆیە پەنایان بۆ سڕینەوەی یەکتر بردوە. هەر یەک لەو دو سەرکردەیە بەرەواشی زانیوە تەنیا خۆی رابەرایەتی بزافەکە بکات، وەک لە خۆ کاندیدکردنیان بۆ رابەر لە ساڵی 1992 کردیان، دەبوا ئەو دو بەڕێزە ئەوەیان لەبەرچاو بوایە کە بەبردنەوەی یەکێکیان شەڕ و مەرافە دەستی پێدەکرد. پاوانکردنی سەرچاوەکانی دارایی حەزێکی تری لێکچویانە و دواتر لەسەر مشتێک دۆلار کەوتنە گیانی یەکتر و میللەت.
هەر یەک لێیان لەو مێژوە درێژەدا و ئێستاشی لەگەڵدابێت پشتەستور بوە بە وڵاتێکی داگیرکەری کوردستان و بۆ ئەو مەبەستە لە کێبڕکێیەکی بێوچاندا بون. ئەزمونەکانی تاوانەکانی هەکاری و شەڕکردنی شۆڕشی خۆرهەڵاتی کوردستان دوای سەرکەوتنی شۆڕشی ئیسلامی و خولەکانی شەڕی ناوخۆی دوای راپەڕین نمونە زەق و ماڵوێرانکەرەکانی ئەو پشتئەستوریە بون. هەر دو سەرکردە بە رای جیاواز و کەش و هەوای دیموکراسی راستەقینە سەغڵەت دەبن، وەک لە ئەزمونەکانی جیابونەوەی 1966 و جیابونەوەکانی ناو یەکێتی و پارتی دوای هەرەسی 1975 و ئێستاشی لەگەڵدا بێت ناڕەحەتیان بەرامبەر دروستبونی بزوتنەوەی گۆڕان و ئۆپۆزسیۆنی دەستەمۆ نەکراو.
ئەم جۆرە شێواز و ریتمی کارکردنەیان بەزەبری گۆڕانکاریەکان و ئەمه‌ریکا لە کۆتایی هەزارەی پێشودا گۆڕدرا بۆ شێوازێکی گونجاو لەگەڵ دۆخی سەردەم. هۆکاری سەرەکی ناچارکردنی ئەو دو سەرکردەیە بۆ قبوڵکردنی یەکتر زادەی بیرۆکەیەکی خۆرئاوایە کە لە گێژاوی لێدانی سەدام و کۆڕەوەکە و دانانی ناوچەی ئارام و بڕیاری 688ەوە گەڵاڵەکراوە و دوای روخاندنی سەدام بە ستراتیژیەتی ئەمه‌ریکا لە عێراق گرێدراوە، ئەویش خۆرئاوا بۆ هێورکردنەوەی تینی بزافی کوردایەتی لە کوردستانی گەورە و پاککردنەوەی خۆی لە گوناە و بێدەنگی لەو تاوانە گەورانەی بەهەقی کورد کراون پێویستی بەوەبو سەرکردە کوردەکان کۆک بن و نیمچە دەسەڵاتێکی ئۆتۆنۆمییان بۆ دابین بکرێت، بۆ ئەو مەبەستەش هەرێمی کوردستان و هەر دو سەرکردەکەی باشترین کەرەسە بون بۆ سازدانی زەمینەی لەبار بۆ ئەو ستراتیژە و کۆنتڕۆڵکردنی بزافەکە. ئەم راستیە لە پرۆسەی سازدانی رێککەوتنامەی واشنتۆن بۆ راگرتنی شەڕی ناوخۆ و دواتر پێش پەلاماردانی سەدام لە 2003دا بەسەریاندا سەپێندرا و دوای روخاندنی سەدامیش ئەمه‌ریکا و دۆستەکانی بەردەوام جڵەوی بڕیارەکانی کوردیان بەدەستەوە بوە. لەو ساتەوەش، خۆشبەختانە چەند سودێکی بۆ نەتەوە هەبوە، هەر دو سەرکردە روکەشانە لێکچوەکانیان بەیەکەوە گرێداوە و ژێربەژێریش پەنگخواردنەوەی جیاوازیەکانیان پرۆسەیەکی هەراسانکەری بەردەوامە.
ئەم رێرەوە تازەیە بەرۆکی ئەو دو سەرکردەیەی بەرنەدا تا ئەو ساتەی هاوسەنگی نێوانیان بە دروستبونی بزوتنەوەی گۆڕان و بەهێزبونی ئۆپۆزسیۆن لاسەنگی تێکەوت و ناچاری رێرەوەکەی کرد بە ئاڕاستەیەکی جیاوازدا هەنگاوبنێت.
ئەو دو سەرکردەیە و ئێستا
لەبەرامبەر ئەو واقیعە تازەیەدا هەمو دەزانین چۆن دەسەڵاتداران رەفتاریان کردوە، ئێستا کە دەسەڵات ناتوانێت بە بیانوی زۆرینە و کەمینە ئۆپۆزسیۆن ئیحتوابکات و تەوژمی ناڕەزایی خەڵک لەدەرەوەی دەسەڵاتی ئەواندایە، چۆن ئەم دو سەرکردەیە لە ناخیاندا بیردەکەنەوە و چیان لامەبەستە و چیان ناوێت بکرێت. ئەمەش دور لەو قسانەی بۆ میدیاکان هەزار جار دوپاتی دەکەنەوە کە لەڕوی سیاسی و مۆراڵەوە بەهایەکی وایان لێ دروێنە ناکرێت.
بێگومان خەسڵەتە تایبەت و جیاوازەکانی هەر یەک لەو دو بەڕێزە تەواوی کاریگەریان لەسەر رەفتاری سیاسی و هەڵوێست و دۆخەکە هەبوە و دەشبێت.
مه‌سعود بارزانی
بەڕێز مەسعود بارزانی وەک کەسایەتیەکی موحافیزکاری هێمنی کەمدو ناسراوە، راستە کە لە سایەی خوالێخۆشبو مەلا مستەفای باوکیدا گۆشکراوە و دەروازەکانی سیاسەتی بۆ واڵاکراونەتەوە، بەڵام خودی خۆی و دوای وەفاتی باوکیشی بەردەوام لەناو جەرگەی بزافەکەدا بونی بەردەوامی هەیە. ئەم کەسایەتیە سیاسییە لەو راستیە مێژوەوە چەند کارەکتەرێکی ئیرسکردوە و بەهیچ شێوەیەک لەو پێگەیەی ئێستا و بەو تەمەنەی ناتوانێت دەستبەرداریان بێت، وەکو پێڕەوکردنی نەریت و سیستەمی بنەماڵەیی و رێزگرتن لێیان و پابەندبونی بە مێژو و بەرژەوەندیەکانیەوە. ئەم راستیانە کاریگەری زۆریان لەسەر دارشتنی ئەقڵیەت و مێتۆدیکی کارکردنی سیاسی هەبوە و لەسەرویانەوە راوێژکردن و راپرسین و هێمنی و حەزەرکردن، هەروەها لەناخیدا خۆی لە ململانێ و بەرەنگاربونەوە لادەدا و لە سەرجەم بەرپرسیاریەتیەکانیدا زۆر کەم زاڵبونی رۆحی یاخیبونی پیشانداوە. وێرای ئەوەی چەمکەکانی موحافیزکاری پشکی شێریان لە بنیاتنانی فیکری سیاسی و کۆمەڵایەتی هەیە، وەلێ ئێستا وەک سەرۆکی هەرێم چەندین ئیلتزاماتی یاسایی و سیاسی و کۆمەڵایەتی ناچاریان کردوە دید و بۆچونەکانی لە بازنە دیاریکراوەکەی خۆیدا بە حەشاردراوی هەڵیانگرێت و لەئاکامدا نائارامی پێوە دیارە و چەندین جار بە لێدوانی تەمولێڵی زادەی روداو ساتەکان دەری بڕیون. لەمامەڵەی سیاسیدا بە راشکاوی و شێوازی تر بەرانبەرەکەی تێدەگەنێت چی دەوێت و چی ناوێت، بۆیە مامەڵەکردنی سیاسی لەگەڵیدا ئەوەندە قورس و ئاڵۆز نیە. کاک مەسعود لە ژیانی سیاسیدا تێکه‌ڵاوبون و مامەڵەیەکی کەمی لەگەڵ ئەقڵیەتی عەرەبی و نامۆ بە کەڵتوری کوردەواری کردوە و خۆی لە کاریگەریەکانیان پاراستوە، بۆیە بە جلوبەرگ و قسە و رەفتارکردنیەوە نەریتی کوردەواری بەرچاو دەکەوێت. هەڵەی کوشندەی کاک مه‌سعود 31 ئاب بوە، لە روانگه‌ی پراگماتیکی سیاسیەوە بۆ خۆی و حیزبەکەی کارێکی پێویستی کردوە و مام جه‌لال بە هۆکار دەزانێت، بەڵام لای بۆتە گرێ کوێرەیەک کە رەوینەوەی زۆر ئەستەمە. ئەمەش هۆکارێکی سەرەکیە کە بەڕێز مه‌سعود بارزنی بەردەوام هەوڵدەدات ئەو شەرمە مێژوییە بە لێدوانی راستەوخۆ وبێ پێچ وپەنا وبە دەربڕینی رازی سیاسی دڵی خۆی پەیامی خۆی بە بەرامبەرەکەی بە دڵنیایەوە بگەیەنێت.
حەزەرێکی سیاسی لە سەرجەم کار و رەفتاری سیاسیدا بەدیدەکرێت کە لەئاکامی ئەو ئەزمونە تاڵانەی ژیانی سیاسی خۆی و بنەماڵەکەی دروستبوە، لەسەرویانەوە ئەزمونی تاڵی جەلالی، پشتکردنەوەی ئەمه‌ریکا لێیان لە 1975 و ئەزمونی مانەوەی لەژێر دەسەڵاتی ئێران دوای هەرەس و دوای روخاندنی رژێمی شا و ئەزمونەکانی شەڕە ناوخۆییەکان و ئەو ناهەقی و تاوانانەی بەهەقی برا و کەسوکار و بنەماڵەکەی کراون. ئەم حەزەر و نائارامیە لە روی دەرونیەوە رەوایەتیان هەیە، مەخابن کاریگەری لەسەر هەڵوێست و رەفتارکردنی سیاسیشی هەبوە. لەم راستیەوه‌یه پارتی و سەرۆکەکەی بەردەوام بەدوای ئارامی خۆیاندا بن و گۆشەگیری و چەمکی ئینعزالیەت (بەمانای دوره‌په‌رێزی) یه‌خه‌ی رەوتی سیاسیانی گرتوه.
کاک مه‌سعود لەم دۆخەی ئێستای کوردستان بە حەزەرەوە مەبەستیەتی قەیرانەکە بەرەو چارەکردن بەرێت، چارەکردنێک کەخۆی محوەرەکەی بێت. لەڕوی یاساییەوە وەک سەرۆکی هەرێم هەم ئەرک و هەم مافێکی خۆیەتی، لەڕوی سیاسیەوە بەکارهێنانی ئەو مافە دیلیمایەکە و تێگەیشتن لێی زەمینەی چارەکردن زیاتر خۆشە دەکات. شمولیەت لە هزری نەتەوەیی بەڕێزیاندا تا ئەم ساتەش ئاستەنگێکە لەبەردەم چارەکردنێکی عادلانەی کێشەکان. کاک مه‌سعود بەهیچ نرخێک نایەوێت ئەم نمونەی حوکمڕانیە و دەسەڵاتی خۆی و حیزبەکەی بکاتە قوربانی قەیرانێک کە چارەکردنی مەحاڵ نیە. بەڕێزی باش دەرک دەکات کە دنیا چاوی لە کوردستانە، دەسەڵات و خودی خۆشی لەژێر فشاری بەردەوامی خۆرئاوا و لایەنەکانی تردان تا ئاڕاستەکان هێمن و هێور بن.
مام جه‌لال
لە بەرامبەردا بەڕێز مام جه‌لال لە ژیانی سیاسی و پێشمەرگایەتیدا بە سەرکردەیەکی یاخیبو و بزێو ناسراوە و هەوڵی بێوچانی داوە و زۆر ماندوبوە بۆ چەسپاندنی پێگەی خۆی و کارکردن بۆ خەون و ویستەکانی، لەسەرکەوتنی لەم بوارەدا تا رادەیەک بێمنەتە و بۆیە بەردەوام نیەتێکی تاکڕەوی لە ناخیدا زیندو بوە. پێگەی رۆشنبیری و پەیوەندیە بەرفراوانەکانی لە دنیای سیاسی و رۆشنبیری عەرەبدا کاریگەریەکی زۆریان لەسەر رەوتی سیاسی و فکری کردوە. بۆ ماوەیەک فکری "هەڵساندنەوەی – نەهزە- ناسیۆنالیزمی عەرەبی" و جه‌مال عه‌بدولناسر و ئه‌حمه‌د خەتیب و حەبەش و حەواتمە و نمونەی رێکخراوەیی (ئیتحادی ئیشتراکی عەرەبی) بزوتنەوەی نەتەوەیی عەرەب و (بەرەی میللی) فەلەستینیەکان بوارە فیکری و رێکخراوەیی و سیاسیەکانی ئاراستە کردوە. یەکێتی نیشتمانی کوردستان نمونەیەکی تێکەڵاوکراوی ئەزمونەکانی بزوتنەوەی نەتەوەیی عەرەبە لەسەردەمی نەهزە و مقاوەمەدا. لەو سەردەمانەدا و لە ئاکامی پابەند نەبون بە چەمکی واقعیەت و لەژێر کاریگەری "ئایدۆلۆژیەتی پێشکەوتوخوازی نەتەوەیی تێکەڵ بە بۆچونەکانی ماو" ناچار بوە لە دەروازەی هەمو هزر و چەمکێکی موحیتە ئاشناکەی خۆی بدا و چەندی پێکرابێت ئەوەی بەکەڵکی هاتوە لێی وەرگرتوە و بەکاری هێناون. لە ئاکامی زەبری سیاسەت و ئەزمونی تاڵی سەرنەکەوتوی جه‌لالی و دواتر هەرەس و هێزەکانی ناوچەکە و لەبەردەم شەپۆلە جۆراوجۆرەکانی دەوروبەری ناچار بوە ماڵئاوایی لە هێڵە راشکاو و دیاریکراوەکانی فکر و سیاسەتی بکات و بەرەو جەنگەڵی چری پراگماتیکی سیاسەت هەنگاوی ناوە. لێرە بەدواوە لە چەپ و ماویەک و دۆستی بزوتنەوەی نەتەوەیی عەرەب و دژ بە ئیمپیریالیزم و دەرەبەگەوە لە خۆرئاوا و دنیای ئیسلامی نزیکبۆتەوە و لە دەرگای سەرجەم ناحەز و نەیارەکانی پێشوتری داوە. بۆ نمونە کاتێک دانوستاندن لەگەڵ سەدام لە سەرەتای هەشتاکانی سەدەی رابردو سەری نەگرت راستەوخۆ روی لە ئێران کرد، کاتێک تەنگ بە سەدام هەڵچنرا لە ئاکامی داگیرکردنی کوێت یەکسەر روی لە ئەمه‌ریکا کرد، کاتێک ئەمه‌ریکا سارد بو لەگەڵی جارێکی تر کەوتە مەدح و سەناکردنی دەسەڵاتدارانی ئێران و نمونەی "ئاغای مەتەری" لە بیرماندا زیندوە، کاتێک بەڕێزی بەرگریکەرێکی سەرسەختی چەمکی کوردستانیەت بو، لەگەڵ یەکەم کردنەوەی دەروازەی تورکیا بۆی کەوتە دژایەتیکردنی پەکەکە و چەندین نمونەی تر. ئەم جۆرە لە سیاسەتکردنە خۆگونجاندن نەبو لەگەڵ چەمکی واقعیەت بەقەدەر ئەوەی ئاوێنەی پێکهاته و ویستە تایبەتیەکانی ئەو سەرکردەیە بو.
دەوروبەری مام جه‌لال بەتایبەت دوای روخاندنی سەدام و بەهێزبونی پێگەی رکابەرەکەی هەوڵێکی زۆریان دا کە وەک بەڕێز مه‌سعود بارزانی بیکەن بە سیمبۆلێکی تاقانە لەناو یەکێتی دا، بەهۆی سروشتی یەکێتیەوە تا رادەیەک دوچاری شکست بون.
وێرای ئەم زەمینە سیاسی و فکری و مێژوییە مام جه‌لال وەک سەرکردەیەکی بوێر و گورج و گۆڵ و بەئاگا ناسراوە، ئەگەرچی لە ساڵەکانی سەرەتای یەکێتی دا سەمامێکی باوەرپێکراو و زامن بوە بۆ زیندویەتی یەکێتی، بەڵام دوای راپەرین و بەتایبەت دوای روخاندنی سەدام و کاتێک گەیشتە لوتکەی تموحاتی سیاسی و بەرەچاوکردنی تەمەنیشی گێژاوی فکری و رۆتین و قورسایی بەرژەوەندیەکان تەنگیان بە مام جه‌لال هەڵچنیو و ئەو رۆڵەی لەدەستدا. بەدرێژایی مێژوی یاخیبوە و رانەهاتوە لەسەر هێلێکی دیاریکرا و پڕ لە رۆتینیات و ئێتێکێتی بێ سەروبەر گوزەربکات، ئەو کەسایەتیەک بوە بە ویستی خۆی دەستی لە هەمو شتێک وەرداوە و هەرکاتێک دەرەقەتی روداوێک یا شتێک نەهاتبێت رێگایەکی دۆزیوەتەوە و سیناریۆیەکی سازکردوە تا کەش و هەوای روداوەکە بەسود بۆی بشکێنێتەوە. ئەمە یەکێکە لە خەسڵەتە سیاسیەکانی مام جه‌لال کە متمانەکردن و دڵنەوایی سیاسی بە بەرامبەرەکەی نابەخشێت.
لەگەڵ دروستبونی بزوتنەوەی گۆڕان باڵێکی توندرەوی ناو یەکێتی و بە رێنمایی و پشتگیری بێدەنگانەی مام جه‌لال زۆر هەوڵیان دا ئەزیەتی بزوتنەوەی گۆڕان بدەن. لەم روەوە درێغیان نەکردوە و لەئاکامدا ئەوان سفر بەدەستەوە مانەوە. دید و هەڵسەنگاندنی مام جه‌لال بۆ گۆڕان لەوەوە سەرچاوە دەکەن کە سەرکردەکانی بە بەشێکی زیندو و رەسەنی یەکێتی زانیوە وهەر لە یاداشتە سێ قۆڵیەکەوە زۆر دڵگران و نیگەران بوە لێیان. بەشەخسیکردنی درستبونی ئۆپۆزسیۆنێکی بەهێز لەگەڵ دڵگرانی کێشەی سەرەکی بون لەبەردەم هەڵسەنگاندنێکی دروست و واقیعی گۆڕان. هەنوکە و پاش زەبری روداوەکان و نزیکبونەوە لە گۆڕان هێشتا چەندین پرسیاری بێ وەڵام ماونەتەوە.
لە روداوەکانی 17 فێبرواری ئەمساڵدا ئەگەرێکی سیاسی مەنتقیە کە سیناریۆیەک لەلایەن دەسەڵاتدارانی یەکێتیەوە خرابێتەگەڕ تا پارتی زۆر بەخەستی بەگژ گۆڕاندا بکرێت و لە ئاکامدا ئەو باڵە توندرەوەی ناو یەکێتی پێگەی خۆی، بەتایبەت لە سلێمانی، بەهێز بکاتەوە. لەیەکەم رەتدانەوەی دەسەڵاتدارانی پارتی لەمەڕ روداوەکانی 17/2 بە راشکاوی ئاماژەیەکی ناڕاستەوخۆیان بەم خاڵە داوە، ئەویش لە کەمتەرخەمی و ساردی هێزەکانی پۆلیس و ئاسایشی سلێمانی و دواتر خۆڵیان بەسەر ئەم خاڵەدا کرد. لە هەمان کاتیشدا نیەتی پەلاماردانی بنکەی سەرەکی گۆڕان یەکێکە لەو پرسیارانەی دەبێت رون وئاشکرا وەڵام بدرێتەوە، هەر کەس و لایەنێک نیەتی لەو جۆرەی هەبوبێت و کاری بۆ کردبێت نە خەمخۆری ئەم حوکمڕانیە خۆماڵیە و نە فڕی بەسەر دیموکراسیەت و رای ئازاد و مافەکانی مرۆڤەوە هەیە. ئەقڵیەت و مانۆڕی سیاسی کە ژێربەژێر دۆخی کوردستانیان توند و گرژ کردوە و بۆ مەبەستی تایبەت و بەرتەسک بەکارهێنراون گورزێکی ترە لە جەستەی شەتەک و فکری نابوتبوی دەسەڵات.
لەگەڵ ئەو هەمو پلان و ژێربەژێریەش خۆشبەختانە دو لایەنی دەسەڵات لەگەڵ گۆڕان دەستیان بە لێدوان کردوە بۆ رێگە چارەیەکی قەیرانەکە. گۆڕان و خۆپیشاندەران و هێزەکانی تری ئۆپۆزسیۆن دەبێت زۆر بە هوشیاری و ژیریەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم روداوانەدا بکەن.
دەشێت پرسیارێک زادەی ئەم خەسڵەت و کار و رەفتارانە بکرێت: ئایا کار و رەفتاری دو لایەنی دەسەڵات تەواوکەری یەکترن یا هەر لایەنێک بە مزاج و بەپێی بەرژەوەندیبەکانی حیزبی خۆی هەڵوێست وەردەگرێت و رەفتار دەکات؟
رۆڵی بەڕێزان مه‌سعود بارزانی و جه‌لال تاڵەبانی لە ئاڕاستەکردنی قەیرانەکەدا وەڵامی ئەو پرسیارە دەداتەوە.