له عه‌ره‌بیه‌وه: مەجید ساڵح
گومان لەوەدا نییە ئەوەی لە هەندێك وڵاتدا رویدا راپەڕینی جەماوەری سیاسی بون و هەمو جیهانی عەرەبی هەژاند. بەڵام لە رێگەی بەخۆداچونەوەیەك دەبێت هەڵسەنگاندنێكی سەرەتایی بكەین بۆ ئەو روداوانە. بۆچونی من لەو بوارەدا بەم شێوەیە:
سەرەتا دەبێت دان بەو راستیەدا بنێن كە ئەم راپەڕینانە دەرئەنجامی كەڵەكە بونی سەركوت و داپڵۆسینی ئازادیەكان بوە، بۆیە گومان نییە لە رەسەنایەتی ئەو بزوتنەوە كۆمەڵایەتیانە.
دوەم باڵادەستی سەركوت و ستەم رێگەی بە دەركەوتنی بزوتنەوەی ئۆپۆزسیۆنی دیموكراسی نەداوە لەو وڵاتانەدا.
سێیەم: بەهۆی ئەوانەوە دەبینین ئەو بزوتنەوانە لە بزوتنەوەی عەفەوی جەماوەری دەچن و حیزب و رێكخراوی سیاسی و مەدەنی نییە بۆ ئەوەی ئەو شۆڕشانە ئاراستە بكات و بیخاتە چوارچێوەیەكەوە.
لێرەدایە سیاسەتە دەرەكیەكان دێنە ناوەوە، بە شێوەیەكی تایبەتیش مەبەستم وڵاتانی رۆژئاوایی و ئەمه‌ریكایە كە دەیانەوێت كۆنترۆڵی روداوەكان بكەن و رێگە نەدەن بەردەوام بێت و دیموكراتیەت ریشە داكوتێ. واتە ئه‌مه‌ریکا و وڵاتانی رۆژئاوایی نایانەوێ گەلانی ئەم وڵاتانەی ئێمە ببنە خاوەنی دیموكراتیەتێكی بنەڕەتی و پتەو، نایشیانەوێ لە ئایندەیەكی دور و ناوەنددا كێشەكانی ئەو وڵاتانە چارەسەر ببن، بەڵكو بەدوا چارەسەرێكی نزیكدا دەگەڕێن، ئەو چارەسەرەش، چارەسەر نییە.
بۆ نمونە ئەوەی لە میسردا رویدا باشترین بەڵگەیە: سەرۆك كۆمار روخا، بەڵام وادیارە ئەو روخانە تەنها لوتكەی هەرەمەی گرتەوە، واتە شەخسی موبارەك و خێزانەكەی و هەندێك لە وەزیرە نزیكەكانی. بەڵام دەزگا ئەمنیەكەی وەك خۆی ماوەتەوە، دامەزراوەكانی دیكەی سەر بەویش هەر ماوەن، ئەوە دۆخەش وای كرد جارێكی دیكە شەقام بكەوێتەوە جوڵە.
لە تونسیش هەمان شت رویدا. هەروەها لە لیبیاش، هەرچەندە دۆخەكە جیاوازە، راپەڕینی یەكەم گۆڕا بۆ شەڕێكی بەربڵاو لە نێوان هێزە رزگاریخوازەكان و هێزەكانی قەزافی، بەڵام هێشتا دیار نییە كێ لە كۆتاییدا لە لیبیا دەسەڵاتی دەكەوێتە دەست.
نامەوێت لە ئاستی گەلان و شۆڕشگێڕەكان كەم كەمەوە كە دەچنە گۆڕەپانەكان بۆ ئەنجامدانی گۆڕان، هەمو مرۆڤێك دەبێ بە رێز و شكۆوە بڕوانێتە ئەو جەنگاوەر و موجاهیدانەی كە هەمو دارونەدارێكی خۆیان دەبه‌خشن و تەحەدای ستەم دەكەن و بە هەمو توانایەكیانەوە لەبەرژەوەندی گەلەكانیاندا داوای گۆڕان دەكەن.
بەڵام دەمەوێ زیاتر رۆچمە بابەتەكەوە، بابزانین چی لە مەیدانی سیاسەتدا رویداوە، چونكە ئەو جەماوەرەی لە ستەم و زۆر توڕە بو كاتێك دێتە سەر شەقام یەكەم ئامانجی ئەوەیە رژێمی دەسەڵاتدار بڕوخێنێ. ئەوەش شتێكی سروشتیە، بەڵام بەبەراورد لەگەڵ ئەم ئامانجە و بگرە ئەوانی پێشوتر لایەنە دەرەكیەكان دێنە سەر هێڵی دیاریكردنی سیاسەتی ئایندەی وڵات، ئێمە دەزانین ئەو هێزانە نایانەوێت گۆڕانی ریشەیی و گەوهەری لە قەوارەی رژێمە دەسەڵاتدارەكاندا بكەن و بناغەی دیموكراسی تێدا دروست بكەن، بەڵكو دەیانەوێ هەمان بناغەی رژێمە دەسەڵاتدارەكان بمێننەوە و تەنها دەموچاوەكان بگۆڕن.
بۆ ئەو قسانە دەكەم.. بەڵكەش چین؟ .. چونكە ئەگەر بیانەوێت گۆڕانی بنەڕەتی بكەن و بناغەی دیموكراسی راستەقینە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بونیاد بنێن، دەبو لە ئێرانەوە دەستیان پێ بكردبایە. بۆ؟ چونكە ئێران تاقە وڵاتی ناوچەكەیە كە ئۆپۆزسیۆنێكی دیموكراسی خاوەن دیسپلینی تێدایە كە بتوانێت سەركردایەتی شۆڕشی جەماوەری بكات و گۆڕانی راستەقینە ئەنجام بدات. بۆیە رۆژئاوا نەك هەر لایەنگری لەو ئۆپۆزسیۆنە ناكات، بەڵكو لەمپەر و كۆت و بەندی زۆری بۆ دروست دەكات و رێگەی پێشكەوتن و جوڵەی لێ دەگرێت.
لە لایەكی دیكەوە، گریمان گەلێك توانی ئیرادەی خۆی بسەپێنێت و دیموكراسیەتی راستەقینە لە وڵاتەكەیدا بەرقەرار بكات، بەڵام لەبەرئەوەی رژێمی ئێران لەسەر دەسەڵاتە هەرگیز رێگە نادات ئەو دۆخە درێژە بكێشێت، بە كەڵك وەرگرتن لە دۆخە دیموكراسیەكە لایەنگر و پیاوانی خۆی قوت دەكاتەوە دەیانكات بە دەسەڵاتدار لەو وڵاتانەدا. بۆیە كاروانی دیموکراسیەت دەبێتە بارمتەی ویلایەتی فەقی. بۆ تێگەیشتن لەو راستیە ئەوەندە بەسە تەماشایەكی روداوەكانی لوبنان و عێراق بكەین، ئێمە دەزانین هەردو حكومەت لە دو وڵاتە لە رێگەی میكانیزمە دیموکراسیەكانەوە هاتونەتە دەسەڵات، بەڵام هیچیان كار بۆ بەرژەوەندی وڵات و گەلەكانیان ناكەن، بەڵكو بە ئاراستەی بەرژەوەندی رژێمی ولایەتی فەقی دەكەن لە عێراق و لوبنان. لێرەدا نامانەوێت باس لەو پرۆسەی غەش و ساختە بكەین كە لە هەڵبژاردنەكانی هەردو وڵاتدا كراو رژێمی ئێران تێدا بەشدار بو.
ئەوەمان لە بیر نەچێت كە دەرەنجامی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراق لە بەرژەوەندی لیستی عێراقیەدا بو، بەڵام بە هۆی نەرمی نواندنی ئەمه‌ریكیەكان و دەستێوەردانی چالاكانەی رژێمی ئێران، لیستی سەركەوتو و موسوتەحەق خرایە ژێرەوە، جارێكی دیكە حكومەتەكەی نوری مالكی بە پلانی هاوبەشی خامنەئی – ئەسەد دەسەڵاتی گرتەوە دەست.
سەیر لەوەدایە ئەمه‌ریكیەكان پشتگیری ئەدای حكومەتەكەی نوری مالكی دەكەن و سوریش دەزانن ئەو حكومەتە ئەجەندای ولایەتی فەقی لە عێراق جێبەجێ دەكات.
ئێران وڵاتی گۆڕان و شۆڕشەكانە، ئەوەی لە مێژوی نوێی ئێران شارەزایە دەزانێت لە سەدەی بیستەمدا سێ شۆڕشی بە خۆیەوە بینیوە. لەسەرەتای سەدەی بیستەم گەلی ئێران شۆڕشێكی دەستوری كرد و لە ساڵی 1906 سەركەوتنی بەدەستهێنا. لە پەنجاكانیش لە ئێراندا بزوتنەوەیەكی نیشتمانی و خۆماڵی كردنی نەوت بە رێبەرایەتی دكتۆر محەمەد موسەدق سەری هەڵدا. لە كۆتایی حەفتاكانیش شۆڕشی گەلی ئێران توانی رژێمی شا بڕوخێنێت. ساڵی 2009، پێش دو ساڵ لە بەرهاری شۆڕشەكانی عەرەبی، گەلی ئێران شۆڕشێكی بەربڵاوی دژی ولایەتی فەقی بەرپا كرد.
ئەمە واتا لە ئێران زەمینەی شۆڕش بە تەواوەتی ئامادەیە. بەڵام ئەوەی ئێرانی پێ جیادەكرێتەوە بونی بزوتنەوەیەكی ئۆپۆزسیۆنی رێكخراوی خاوەن دیسپلینە ئەویش "رێكخراوی موجاهیدنی خەلق" كە بۆ 46 ساڵ دەچێ لە خەباتدایە دژی رژێمی شاو مەلاكان، لەو پێناوەشدا زیاتر لە سەد هەزار شەهیدی داوە و پشتیوانیەكی زۆری لە لایەنی گەلی ئێرانەوە لێ دەكرێت و سەركردایەتیەكەشی لە "ئەشرەف" بوەتە جێگەی هیوای ئێرانیەكانی ناوخۆ و دەرەوە.
جگە لەوە ئەنجومەنی بەرگری نیشتمانی ئێران ئەلتەرناتیڤێكی دیموكراسی رژێمی ئێرانە، لە پەیڕەو و پرۆگرامیدا بە ئاشكرا باسی كردوە لەسەر جیاكردنەوەی ئاین لە سیاسەت و لە بواری مافی مرۆڤ و ئۆتۆنۆمی بۆ كوردەكانی ئێران و ئابوری بازاڕ و ئاشتی لەگەڵ دراوسێكان و ئیمزاكردن لە سەر بەیاننامەی مافی مرۆڤی جیهانی و هەڵوەشانەوەی حوكمی ئیعدام و پابەندبون بە ئێرانێكی دور لە چەكی ئەتۆمی... بە هەمو ئەوانەوە پابەندە. ئەوە كورتەیەكە لە سەر ئۆپۆزسۆنی ئێرانی.
ئەگەر رۆژئاوا و ئه‌مه‌ریکا راستگو لە بەرپاكردنی دیموکراسەت لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی، دەبێ لە ئێرانەوە دەست پێ بكەن. چونكە ئێرانی مەلاكانە كێشە و گرفت بۆ هەمو وڵاتان و گەلانی ناوچەكە دروست دەكات و هەر ئەویشە رێگری سەرەكیە لەبەردەم دیموکراسی لە ناوچەكە، لە هەمان كاتدا ئێرانە دەتوانێت ببێتە دەروازەی دیموکراسی بۆ وڵاتانی هەرێمەكە.
بەڵام دەبینین ئه‌مه‌ریکا و رۆژئاوا چۆن مامەڵە لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنی ئێراندا دەكەن، لە ساڵی 1997ه‌وە خستونیەتە لیستی تیرۆریزمەوە، هەرچەندە هەمو دادگاكانی وڵاتانی ئه‌وروپی و دادگایی ئه‌وروپا بڕیارەیان لەبەرژەوەندی موجاهیدین داوە و لە لیستی تیرۆردا دەریانكردوە، بەڵام هێشتا وەزارەتی دەرەوەی ئه‌مه‌ریکا لەوبارەوە بریاری نەداوە.
هەروەها ئه‌مه‌ریکا – بە پێی قسەكانی میشال ریتس بەڕێوەبەری پێشوی سیاسەتەكانی دەرەوەی ئه‌مه‌ریکا – حیانەتی لە دانیشتوانی ئەشرەف كرد، چونكە بەڵێنی پێدابون گەر چەكەكانیان بدەن بە هێزەكانی ئه‌مه‌ریکا دەیانپارێزێت.
دەرئەنجامی وتارەكە ئەوەیە چەند چارەسەرێك نییە... كێشەكە یەكێكە و چارەسەریش هەر یەك... كێشە سەرەكیەكە لە ئێرانی مەلاكانەوە دێت، چارەسەریش لە ئێرانی دیموکراسیەوە.
سه‌رچاوه: شه‌رقله‌ئه‌وسه‌ت