راپۆرت: هه‌ڵۆ ئه‌بوبه‌كر
31/12/2007 دواڕۆژی جێبهجێكردنی ماده‌ی 140ی ده‌ستووری عێراق بوو، حكومهتی ناوه‌ندی هیچ په‌یوه‌ست نه‌بوو به‌و ماده ده‌ستوورییه‌وه‌و له‌به‌رامبه‌ردا سه‌ركردایه‌تی سیاسیی كوردیش له به‌غدا هیچ هه‌ڵوێستێكی ره‌سمی پیشان نه‌دا، ماده‌كه چه‌ند رۆژێكی مابوو هێشتا كورد له چاوه‌إوانیدا بوو، رۆژی 17/12/2007 واته چوارده رۆژ پێش ئه‌و به‌رواره، نێرده‌ی تایبهتی سكرتێری گشتیی نهتهوه یهكگرتووهكان له‌عێراق پێشنیازیكرد "ماوه‌كه بۆ شهش مانگی تر، واته بۆ 30/6/2008" درێژ بكرێته‌وه.
دیمستۆرا چی وت؟
چوارده رۆژ پێش ته‌واوبوونی واده‌ی جێبهجێكردنی ماده‌ی 140، ستیڤان دیمستۆرا، نوێنهری نهتهوهیهكگرتووهكان، له دانیشتنی په‌رله‌مانی كوردستان له پێشنیازێكیدا بۆ ماده‌ی 140، داوایكرد ئه‌و ماده‌یه ماوهی شهش مانگ درێژبكرێته‌وه، ئاماژه‌ی به‌وه‌شكرد "درێژكردنه‌وه‌ی ماوهی ماده‌ی 140، واتای درێژكردنه‌وه‌ی كاری ته‌كنیكی جێبهجێكردنی ئه‌و ماده‌یه نه‌ك دواخستنی".
دیمستۆرا له وته‌كانیدا قبوڵكردنی ئه‌و پێشنیازه‌ی له‌لایه‌ن كورده‌وه به به‌ده‌ستهێنانی پشتگیریی نێوده‌وڵه‌تی وه‌سفكردو وتی: "ئێوه شه‌رعیه‌تی نێوده‌وڵه‌تی به‌ده‌ست ده‌هێنن ئه‌گه‌ر درێژكردنه‌وه‌ی ماوهی ئه‌و ماده‌یه قبوڵ بكه‌ن"، له‌گه‌ڵ ئهوهی دیمستۆرا له وته‌كانیدا باسی له‌وه‌كرد كه ده‌بێت عه‌قڵ‌و مه‌نتیق له‌پشت كاره‌كانه‌وه بێت، نه‌ك سۆزو عاتیفه، به‌ڵام له وه‌ڵامی ئه‌و پرسیاره‌ی كه نوێنهری نهتهوه یهكگرتووهكان له خۆی كرد كه زه‌مانه‌ت چییه بۆ جێبهجێكردنی ئه‌و ماده‌یه، وتی: "تهنها خودا ده‌‌توانێت زه‌‌مانه‌تی ههموو یه‌‌كێك له ئێمه بكات".
دیمستۆرا چی كرد؟
له وته‌كانی دیمستۆراوه هاتووه كه ههموو هه‌وڵێكی نهتهوه یهكگرتووهكان به‌مه‌به‌ستی جێبهجێكردنی ماده‌ی 140و له چوارچێوهی یاسایی‌‌و دهستووریی ئه‌و ماده‌یه‌دا ده‌بێت، به‌ڵام دیمستۆرا نه‌ك پابه‌ند نه‌بوو به به‌ڵێنه‌كانییه‌وه، به‌ڵكو له یه‌كه‌م به‌ڵێنی خۆیدا "ده‌بێت ماده‌ی 140 جێبه‌جێبكرێت له ماوهی ئه‌و شهش مانگه‌ی بۆی تازه ده‌كرێته‌وه"، تهنها به‌شی یه‌كه‌می پێشنیازه‌كانی خسته‌ڕوو، ئاماژه‌ی به‌وه‌شداوه كه به‌شی دووه‌می پێشنیازه‌كانی له چه‌ند هه‌فته‌یه‌ك دوای به‌شی یه‌كه‌می پێشنیازه‌كانی ده‌خاته‌ڕوو، به‌ڵام دوو مانگ تێپه‌ڕیوه‌و هیچ پێشنیازێكی تر له‌ئارادا نییه‌و چاودێرانی سیاسیش ئه‌و كاره‌ی دیمستۆرا به كوشتنی "كات" ده‌زانن، به ئاماژه‌دان به‌وه‌ی كه "كات" بۆ هه‌رێمی كوردستان گرنگه له هاوكێشه سیاسییه‌كانی عێراقدا.
ئێستا دیمستۆرا په‌یوه‌ست نییه به هیچ كاتێكه‌وه، په‌رله‌مانی كوردستان كه له 26/12/2007دا ره‌‌زامه‌‌ندیی لهسهر پێشنیازی نوێنهری تایبهتی سكرتێری گشتیی نهتهوهیهكگرتووهكان ده‌ربڕی، له هه‌مان رۆژدا له راگه‌یه‌ندراوێكدا ده‌ڵێت "میسداقیه‌‌تی حكومهتی فیدراڵیو نهتهوه یهكگرتووهكان په‌‌یوه‌‌سته به جێبهجێكردنی ئهم پابه‌‌ندبوونه‌‌ی كه له ماوهی پێشنیازكراودا هاتووه، بێ ئهوهی سستی تێدا بكرێت"، ماوهی دوو مانگ به‌سه‌ر ئه‌وكاته‌دا تێپه‌ڕیوه‌و په‌رله‌مانی كوردستان هیچ هه‌ڵوێستێكی نه به‌رامبه‌ر حكومهتی فیدراڵیو نه به‌رامبه‌ر نهتهوه یهكگرتووهكان نییه.
له پێشنیازی یه‌كه‌می نێرده‌ی نهتهوه یه‌كگرتووه‌كاندا ئاینده‌ی قه‌زاكانی ئاكرێ، مه‌خمور، حه‌مدانیه، مه‌نده‌لی به رێژه‌ی نیوه به‌نیوه بۆ هه‌رێم‌و ناوه‌ند دیایكراوه، ئاكرێ‌‌و مه‌خمور بخرێنه‌وه سه‌ر هه‌رێمی كوردستان‌و حه‌مدانیه‌‌و مه‌نده‌لیش بخرێنه‌وه سه‌ر ناوه‌ند.
قه‌زای ئاكرێ له ساڵی 1991ه‌وه له‌لایه‌ن پارێزگای دهۆكه‌وه به‌ڕێوه‌ده‌برێت، به‌پێی ده‌ستووریش ده‌كه‌وێته سنووری هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌و به‌شێك نییه له ناوچه‌كانی ناكۆكی به ئاماژه‌كردنی نێرده‌ی نهتهوه یه‌كگرتووه‌كانیش بۆ ئه‌و راستییانه، به‌ڵام ئه‌و قه‌زایه‌ی كرده به‌شێك له قۆناغی یه‌كه‌می پێشنیازه‌كانی، ئه‌وه‌ش یه‌كه‌م خاڵی كاردانه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان بوو به‌رامبه‌ر نێرده‌ی نهتهوهیهكگرتووهكان.
به‌بێ ئاماژه‌كردن بۆ هیچ حاڵه‌تێكی نێگه‌تیڤ لهسهر ئه‌و هێزانه، دیمستۆرا له پێشنیازه‌كانیدا بۆ قه‌زای حه‌مدانییه، قسه‌ی لهسهر هێزی پێشمه‌رگه كردو پێشنیاز ده‌كات هێزی عێراقی جێگه‌ی ئه‌و هێزانه بگرێته‌وه.
له ساڵی 1932ه‌وه قه‌زای مه‌خمور سه‌ر به پارێزگای هه‌ولێر بووه‌و له ساڵی 1991ه‌وه خرایه سه‌ر پارێزگای نه‌ینه‌وا، دیمستۆرا له‌گه‌ڵ ئهوهی پێیوایه ده‌بێت حكومهتی عێراق قه‌زای مه‌خمور بخاته سه‌ر هه‌رێمی كوردستان، داواش ده‌كات ناحیه‌ی قه‌راج كه به‌شێكه له‌و قه‌زایه، جیابكرێته‌وه‌و بخرێته سه‌ر پارێزگایه‌ك یان قه‌زایه‌كی هاوسێی، ئه‌وه‌ش ئاماژه‌ی زۆری تێدایه سه‌باره‌ت به ئاینده‌ی كاره‌كانی دیمستۆرا له ناوچه‌كانی تر.
دیمستۆرا چی ده‌كات؟
دیمستۆرا چی ده‌كات؟ پێشنیازه‌كانی ئاینده‌ی چی ده‌بێت؟ ئه‌و پرسیاره‌ی كه سه‌رجه‌م لایهنه سیاسییه‌كانی عێراق به كوردو شیعه‌و سوننه‌و ته‌نانه‌ت وڵاتانی دراوسێشه‌وه كاری بۆ ده‌كه‌ن‌و ده‌یانه‌وێت وه‌ڵامه‌كه‌ی به به‌رژه‌وه‌ندیی ئه‌وان بێت، دوا پرسیاریش ئه‌وه‌یه ئایا نێرده‌ی نهتهوه یهكگرتووهكان تهنها پێشنیاز ده‌كات، یان بڕیارده‌دات له به‌رگی پێشنیازدا؟
دیمستۆرا له دانیشتنی 35 په‌رله‌مانی كوردستاندا، له 17/12/2007دا وتی: "ئه‌گه‌ر ئێوه قبوڵ بكه‌ن، ماوهی شهش مانگ كاتی 140 درێژبكرێته‌وه، ئه‌وا به هاوكاریی نهتهوه یهكگرتووهكان له ماوهی شهش مانگدا ئه‌و ماده‌یه جێبهجێ ده‌بێت".
وتیشی: "ئێمه هاتووین تا هاوكاریی ته‌كنیكیتان بكه‌ین بۆ جێبهجێكردنی ماده‌ی 140"، ئه‌و وتانه به به‌راورد به كاره‌كانی دیمستۆرا له قۆناغی یه‌كه‌مدا، ئه‌و راستییه ده‌رده‌خات كه "نێرده‌ی نهتهوه یهكگرتووهكان كاری به‌سه‌ر ماده‌ی 140ه‌وه نییه، به‌ڵكو خۆی پرۆژه‌یه‌ك پێشنیاز ده‌كات كه جێگه‌ی ئه‌و ماده‌یه ده‌گرێته‌وه، نموونه‌ش بۆ ئه‌وه له پێشنیازی یه‌كه‌میدا باس له قه‌زای ئاكرێ ده‌كات له‌كاتێكدا ئه‌و قه‌زایه به‌پێی به‌ڵگه مێژوویی‌‌و ئیدارییه‌كان‌و ده‌ستووریش به‌شێك نییه له ناوچه جێناكۆكه‌كان‌و له‌ناو سنووری ئیداریی هه‌رێمی كوردستاندایه".
دیمستۆرا له پێشنیازی بۆ قه‌زای "مه‌خمور"، ناحیه‌ی "قه‌راج"ی جیاكرده‌وه، له‌به‌رئه‌وه‌ی زۆرینه‌ی دانیشتووانی عه‌ره‌بن، بۆیه چاوه‌ڕوان ده‌كرێت كه‌ركوكیش لهسهر بنه‌مای نه‌ته‌وه‌و ته‌وافوق دابه‌ش بكات، نه‌ك به‌پێی ماده‌یه‌كی ده‌ستووری، له پێشنیازی یه‌كه‌میشدا بۆ كه‌ركوك ئاماژه‌ی پێكردووه‌و ده‌ڵێت: "نێرده‌ی نهتهوهیهكگرتووهكان له چوارچێوهی پرۆسه‌‌یه‌‌كی سیاسی‌و دهستووریی ئه‌‌وتۆدایه بۆ كه‌ركوك كه لایهنه سهرهكییه پهیوهندیدارهكان پێی رازی بن"، باسكردن له رازیبوونێكی سیاسی كه لایهنه سهرهكییه پهیوهندیدارهكان (كورد، عه‌ره‌ب، توركمان‌و مه‌سیحی) پێی رازیبن، ئه‌و راستییه ده‌گه‌یه‌نێت كه جێبهجێكردنی ماده‌ی 140و هه‌نگاوه‌كانی (ئاساییكردنه‌وه‌و سه‌رژمێری‌‌و ریفراندۆم) شتێكی پشتگوێخراو ده‌بێت، له جێگه‌ی ئه‌وه كێشه‌ی كه‌ركوك به ته‌وافوقی سیاسی تێپه‌ڕده‌بێت له‌نێوان ئه‌و چوار نه‌ته‌وه‌یه‌دا، كه به‌پێی قۆناغی یه‌كه‌می پێشنیازه‌كانی دیمستۆرا، نهتهوه یهكگرتووهكان پشت نابه‌ستێت به ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كانی ساڵی 2005و ده‌ڵێت: "نابێت ئه‌نجامی هه‌‌ڵبژاردنه‌‌كه وهك پێوه‌‌رێك بۆ مه‌‌یلی دانیشتووانه‌‌كه بۆ گۆڕینی دهسهڵاتی ئیداریی له قه‌‌ڵه‌‌م بدرێت، چونكه ئاشكرایه زۆر سكاڵا له‌‌باره‌‌ی ئه‌‌نجامدانی ههڵبژاردن له‌و ناوچانه‌‌دا پێشكه‌شكراون، له‌‌وانه ئیدیعای ته‌‌زویركردن‌و تۆقاندن‌و سه‌‌رپێچی"، ئێستا حه‌قی خۆیه‌تی بپرسین دیمستۆرا ئه‌گه‌ر دابه‌شكردنه‌كان له كه‌ركوك لهسهر بنه‌مای نهتهوه بكات، پشت به چی ده‌به‌ستێت؟ وهك له‌پێشتر ئاماژه‌ی پێكرا دیمستۆرا كاتێكی زۆر ده‌كوژێت، بۆیه چاوه‌ڕوان ده‌كرێت كێشه‌ی كه‌ركوك بكه‌وێته دوای گۆڕانكارییه ده‌ستوورییه‌كان، ئه‌و كاته‌ش دیمستۆرا به‌پێی ده‌ستووری نوێ مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئه‌و ناوچانه ده‌كات كه جێی ناكۆكین یان به پێچه‌وانه‌وه پێشنیازه‌كانی دیمستۆرا كاریگه‌ریی هه‌بێت بۆ سه‌ر گۆڕانكارییه ده‌ستوورییه‌كان، چاوه‌ڕوانكراوه پێشنیازه‌كانی دیمستۆرا وه‌كو كارت له په‌رله‌مانی عێراق به‌رامبه‌ر لیستی هاوپه‌یمانی به‌كاربێت.