سازدانی: مه‌جید ساڵح

له‌م دیمانه‌یه‌دا مه‌جید عه‌زیز نوسه‌ر و روناکبیر باس له‌ شۆڕش و راپه‌ڕینه‌کانی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و خۆپیشاندانه‌کانی هه‌رێمی کوردستان ده‌کات، ناوبراو ده‌ڵێت: "شەرمەزاریە بەوشێوەیەی مێژویەکت لە ئەنفال و هەڵەبجە و چەندین ساڵی ژێردەستی بەعس هەبێت، بەدەستی خۆت گەنج و قوتابی و مامۆستای زانکۆ و مەلای مزگەوت و نوسەرەکانی بگریت و ئازاریان بدەیت و ئیهانەیان بکەیت. لەکۆتاییدا ئەوە دەڵێم یەکێتی و پارتی، بۆخۆیان زۆرباش دەزانن و شەڕی ناوخۆ و براکوژییان کردوە، بینیومانە چۆنە و چیە و چەند نەعلەتی و شەیتانیە، گەنجی کورد بەفێڕۆبدەیت لەپێناوی هیچدا. ئەمەشتێکی غەریب نیە بەلایانەوە و دەزانن چی کارەساتێکی گەورە و تراجیدیان بەرهەمهێناوە زوتر".

سبه‌ی: چۆن دوڕواننە ئەو گۆڕانكاریانەی كە ئیستا رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گردوەتەوە، ئایا ئەم شۆڕشانە تەنها بۆ راماڵینی دەسەڵاتە دیكتاتۆرییەكانە (شوڕشێكی سیاسییە)، یان شۆڕشێكە بۆ دەربازكردنی ناوچەكە لەو دۆخە چەقبەستوەی كە دەیان ساڵە بە سەر كۆمەڵگاكانی ئیرەدا زاڵە؟
وەڵام: سەرەتا ئەو گۆڕانکاریانە، لەبەرئەوەی لەخۆیانەوە وەکو قارچکێک هەڵنەتۆقیون، ئەوەمان بۆدەردەکەوێت هۆکاری مێژویی و کۆمەڵایەتی و سیاسی و دەرونی خۆیان لەپشتەوەیە. پاڵەپەستۆیەک هەیە لەناو کۆمەڵگاو سروشتیشدا، هەر کاتێک بیەوێت خۆی دەربخات و مۆڵەتی نەدرێتێ، ئیدی سنورەکان تێدەپەڕێنێت، ئەمە رەنگە جەنگەکان و تیرۆر و یاساگۆڕێن و شۆڕشەکانیش بگرێتەوە. لەمەدا مەبەست لەوەنیە بڵێێن، ئەم روداوانە لەمەنهەج و چوارچێوەیەکەوە ئۆرگانیزەکرابێتن و تەنیا بەسەر هێڵێكدا بڕۆن، بەڵام بیرلێکردنەوەیان حاڵەتێکی ئاساییە بۆ هەمو کەس و گروپێک، کە هەمیشە لەناو چەوسانەوەدا بژی.

دونیای ئێمە (رۆژهەڵاتی ناوەڕاست)، بەگشتی، لەبەرئەوەی ساڵانێکی زۆرە، لەسەر سیاسەتی ترس و نهێنی و توندوتیژی راگیرکراوە، ئیتر هەستێکی شاردراوە لەناخی هەمو کەسێکی ساغدا ئامادەبوە، بەڕوی ئەو سیستەمەدا هەڵشاخێت. ئەگەر ئەم هەڵسانانە، ئارەزویەکی قوڵی سیاسی پاڵیان پێوەبنێت بۆ روخاندنی تەواوی سیستەمەکە، یان ئارەزوکردنێکبن بۆ چاکسازی، ئەوا راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ و بەڕوخان یان نا، دونیای دیکتاتۆر و دەسەڵاتە تۆتالیتارەکانمان بۆ سکێچدەکەن.

شۆڕشکردن، ئەگەر ئامانجێکی سیاسی، کۆمەڵایەتی و کەلتوری لەپشتەوەبێت، دیارە دەیەوێت تەواوی ستراکتۆری سیاسی ئەو دەسەڵاتە هەڵبتەکێنێت، بۆ نمونە وەکو شۆڕشی ئیسلامی لەئێران، شۆڕشی روسی، شۆڕشێ چینی، شۆڕشەکانی فەڕەنسی و ئەمەریکی. ئەوەی ئێستا رودەدات، دەبوایە زۆر زوتر رویانبدایە، چونکە ئەو حکومەتانە، ئەوحیزب و سەرکردانە، بۆچەندین ساڵە وەکو خۆیانن و هیچ دەستکاریەکیان نەکراوە. من لەمنداڵیەوە تاوەکو ئێستا، هەمان دەسەڵاتدار و هەمان سیاسەت، هەمان حوکم و هەمان روخسار دەبینم. ئێمە هەمومان پیردەبین، زەمەن دەڕوات، ئەم حکومەت و سیاسیانە هەرلەسەر هەمان دەسەڵات و هەمان مۆدێلن. لەئاست گۆڕان و چاکسازی و لاچوندا پیربون و زەمەنیشیان بیردەچێتەوە، دەیانەوێت وەکو خواداکانیان لێبێت. ئەوەی ئێستا رودەدات کاردانەوەیەکی کۆبۆوەی ناودەرونی کۆمەڵگایە، ئیرادەیەکی گشتییە، لەهەر چرکەساتێکیدا بوبێت دەتەقێتەوە. لەبەرئەوە روداوەکانیش لەناو مێژودا ناتوانرێن میقات بکرێن چۆن دێن، چۆن دەکرێن، تەواودەبن. ئەمەش روبەڕوی هەندێک لەدیدو ئایدۆلۆجیەکانمان دەکاتەوە، چۆن تەماشای کات و شۆڕش دەکەن و دەیانەوێت زەمەن میقاتبکەن، مێشکیش پرۆگرامبکەن. بۆ نمونە دیدی مارکسیزم کە لەناوکۆیی خوێندنەوەی هیگڵدا قەتیسماوە، وەکو خودی بیرۆکەی کۆتایی مێژو، ئەگەرچی مارکس رەخنەی زۆری هیگڵ دەکات، بەڵام هەر وەک هیگڵیەک دەمێنێتەوە لەناوکۆییەکی جیاوازتر و مەتریالیدا. کۆتایی مێژو بۆ مارکس هەمان دیدی هیگڵە کە رۆح بۆ هیگڵە، پرۆلیتاریا بۆ مارکس. شۆڕشی کرێکاران دژی سیستەمی کاپیتاڵیزم، یان شۆڕشی نێوان فریشتە و شەیتان لەهەستێکی تری ئاینیدا. ئەمە ئیسلامی سیاسیمان بیردەهێنێتەوە، وەکو ئاینێک دەیەوێت دەوڵەتی لەژێردەستدا بێت.

بەلای منەوە، ئەمانە شۆڕشی جەماوەری غەیرە مارکسی و ئیسلامین، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت مرۆڤی مارکسی و ئیسلامیان تیادانەبێت. چونکە ئازادیەک هەیە هەمویانی کۆکردۆتەوە بەبێ هیچ بیروباوەڕێک، کە خودی خۆپیشاندانەکان جەوهەری گۆڕانەکانن کە دێن.

خەڵکێکی زۆر لەسەر شەقامەکانن و داوای گۆڕانکاری دەکەن، ماندون لەدونیایەک رێزونرخی کەرامەتی مرۆڤی تیدانیە، ئیدی ئەگەرئەمە لابردنی تەواوی سیستەمەکەبێت، یان هەنگاوی گەورەبێت بۆ چاکسازی، بەهەردوک دیودا گرنگی خۆیان هەیە. بەڵام هەردوک دیو، چەند جیاوابزن لەیەکتری، پەیوەندیشیان بەیەکەوە هەیە، چونکە لەهەردو حاڵەتەکەدا ئەوەی ناڕەزایی و خۆپیشاندانی بەرامبەر دەکرێت حکومەتەکانن و دیکتاتۆرکانیانن. بەهەر دودیودا (روخان و چاکسازی) وێنەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستمان پیشاندەدات، وەکو چەند حکومەتێکی هەتاهەتایی خەوتوی ناو کەلتور و سیاسەتی تۆتالیتاریزم. نەوەک هەرئەوەندەش، بەوشێوەیەی کە دەسەڵاتیان دزیوە و فریوداوە، وەکو بڵێی دەسەڵاتیانپێدراوە وەکو دەسەڵاتێکی سروشتی، لەسەرو هەمو کۆمەڵگاشەوەن. مافی خەڵکی لەڕەخنەگرتن و ناڕه‌زایی و خۆپیشاندان دەسەننەوە، خۆیان لەسەرو کاتیشەوە دەبینن. دەسەڵاتەکە بەمافی خۆیان دەزانن، ئارەزویەکی تۆتالیتاری وایانلێدەکات هەتاهەتایە بەوشێوەیە بمێننەوە. لەبەرئەوەی لەلایەن خەڵکی دەوروبەریانەوە وەکو خوایەک تەماشاکراون، لەهەمانکاتیشدا خەڵکی بەهەموشێوەیەک لێیان دەترسن، وایان راهێناون خۆشیان بکەن بەقوربانیان لەپێناویانداو خۆشیان بوێن. وایانلێهاتوە، بەشێوەیەکی سروشتی خۆیان وەکو سەرکردە و مەلیکی هەتاهەتایی ببیننەوە. ئەم حاڵەتە لەلای ئێمەش هەر وایە، بەجیاوازیەکانی خۆیەوە. ئەوهەستەش چۆتە ناوقوڵایی فەرهەنگ و کەلتور و بیرکردنەوە و جوڵاندنەوەی رۆژانەوە، کە ئەوانەی لەسەرەوەن دەبێت لەسەرەوەبن، ئەوانەی لەخوارەوەن دەبێت هەر لەخوارەوەبن. لەمدیدەوە، ئەم روداوانەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رودەدەن، کاردانەوەی قوڵوگرنگن، بەڕوی کۆی چەوسانەوە چینایەتی، نەتەوایەتی، وجودی، سیاسی، کۆمەڵایەتی و مەدەنیەکاندا تەقیونەتەوە.

لەزۆربەیئەو وڵاتانەدا سنورەکانی دایەلۆگ، رێزگرتنی خەڵکی وەکو هاوڵاتی، چەمکی ژیان و هاوڕێەتی و خۆشی ژیان، بارودۆخی هەژاران و بێکاری، تەنانەت خوێندن و چونە زانکۆش، لەنێوان خەڵكی و دەسەڵاتدا سڕاوەتەوە، ژیان وایلێهاتوە دەبێت بەئیمزای ئەوان هەبێت و بکرێت. ئەوەی پراکتیزە دەکرێت سیاسەتی ترسە بە حوکمی دیکتاتۆرێکەوە، کە بەهەزارەها دیکاتۆری بچوکى دروستیکردوە و پەرژینی داوە. ئەوەی هەیە سیاسەتی دۆست و دوژمنە، دۆست ئەوەیە لەگەڵ حکومەتدایە، دوژمنیش ئەوەیە لەگەڵیاندانیە، ئەمحاڵەتە ناتوانێت تائەبەد خۆی رابگرێت و بمێنێتەوە. ئەمجۆرە جیاکردنەوەیە سیاسەتێکە لەسەر ئاستی دەرونی بونیاتنراوە، کە مرۆڤ لەخۆشی دەترسێنێت، لەبەرئەوە لەوەش دەترسێت چاوێکی نادیار تەماشای دەکات، هەمیشە لەژێرچاودێریدایە. هەستێکی زۆرقوڵی هۆبسیانەیە ئامادەیە. هاوڵاتیان وەکو جۆرە زیندانیەکن، لەناو ترسێکی هەمیشەییدان، چرکەساتێک دێت کە باس لەخۆیان بکەن ئەو چرکەساتەش، یان بەشۆڕش یان چاکسازی تەواودەبێت. کۆتایی روداوەکان، وادەکات بڵێێن مەحکومن بەهەردولا، یان بەشۆڕش یان بەچاکسازی، هیوا و دەستپێکردنی گۆڕانکاری هەندێکجار لەکەسێکەوە یان گروپێکەوە لەدایکدەبێت.

ئەمە ئەلیگۆری ئەشكەوتەکەی ئیفلاتونمان بیردەخاتەوە، کە چۆن خەڵکی دەبێت لەناو دەبەنگی و گەمژەییدا بژین و بمێننەوە، بۆئەوەی حەقیقەت نەبینن و نەزانن و نەجوڵێن لەلایەن ئەوانەی بەڕێوەیان دەبەن، چونکە کەئەوەیان هەستپێکرد و زانیان گەمژەن، ئیتر ناتوانن وەکو جاران بمێننەوە. بەڵام کێشەی ئیفلاتونیش وەکو کێشەی مارکسیزم وایە، چارەسەرێکی رەها بۆ کۆمەڵگا دادەنێت، دوایی بۆخۆی بەکارەساتی زیاتر تەواودەبێت. ئەمەش لەئاستی میقاتکردنی زەمەنیدا لەناو مێژودا قەیرانمان بۆدروستدەکات، لەبەر ئەم هۆیانەشە ئەم شۆڕش و خۆپیشاندانەی ئێستا رودەدەن جیاوازن لەوانەی زوترمان، گرنگیشە لەژێر کۆنترۆڵی هەستە رەگەزی و ئاین و نەتەوەیەکانەوە بەدور وەربگرین.

خەڵکی لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەهەمو شێوەیەک گەمارۆدراون، کەسایەتیان بەدەست حیزبیەکانەوە لەئاستی رۆحی و مەعنەویدا تێکشکێنراوە. لەژێردەستی ئەو حوکمانەدا مرۆڤ لەزیندانیەک زیاترنیە، دەبێت لەناو بڵقی خۆیدا بژی، چونەدەرەوەی لەو بڵقە شتوشی کوشتن و کارەساتی دەکات.

تۆتالیتاریزم کەسەکان لەناو بڵقی خۆیاندا دادەنێ، کۆمەڵگاش لەناو بڵقێکی گەورەدا، نابێت هیچ بڵێین و هیچ بکەین بێجگەلەوەی بۆمان دانراوە، ترسو نهێنی و هەڕەشەکردن هەمو پەیوەندیەکان دەبات بەڕێوە. بۆ مەکیاڤیلیش، سیاسەتی مەلیکەکەی لەسەر خۆشەویستی بەڕێوەناچێت، بەڵکو لەسەر سیاسەتی ترسە، کاتێک دەترسین ئیتر ناوێرین بەرپەرچی سیستەمەکە بدەینەوە (یەکێتی و پارتی ئامادەن).

لەئێستادا شەقام، پرس و خواست و ئارەزوەکانی خەڵکی کۆکردۆتەوە لەخۆیدا، ئەمانە تاکوکوێ بڕدەکەن ئاشکرانیە، بۆنمونە چەند زەین ئەلعابدین و حوسنی موبارەک هەن دەسەڵات بەجێدەهێڵن، چەند قەزافی و بارزانی و تاڵەبانی هەن بەخوێن دەسەڵات دەپارێزن و دەبنە ئایندەی روداوەکان، ئاشکرانیە. ئەوەی دەیزانین، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی، لەناو فۆرمێکی تۆتالیتاریمزدایە، تەنانەت گۆڕینی قاعیدە و سەرۆک و دەستودایەرەکانیش، بەئینقیلابی سەربازی و پیلان گێڕیەکان دێنەدی، نەوەک بەدیموکراسی. ئەمە وێنەیەکی گشتیە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەبەرئەوەی کەموزۆر، هەمان مۆدێلی عێراقی کۆنی ئێمەشبوە، عێراقی نوێیش لەکوردساتندا هەمان ئەزمونی زیندوکردۆتەوە.

حیزبەکانی ئێمە حکومەتێکیان دروستکردوە، ئەوەی دەیکەن لەدەرەوەی یاساو هەست و زەمیری خەڵکەوەیە، تەوای مەیدانە کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوریەکانیان کۆنترۆڵکردوە، مرۆڤیان لەناو بڵقێکدا داناوە بۆئەوەی هیچ شتێک نەکات. درۆکردن و خۆخەڵەتاندنیش هەرسنوری خۆی هەیە، چرکەساتێک هەیە بۆ ئاگایی و خەبەربونەوە، ئەمانەس هەستی شۆڕشکردنن.

ئەوەی لەئێستاکەدا دەیبینین، هیچ گومانێکی تیادانیە دەتوانێت هەردوک دونیای شۆڕش بێت بۆ گۆڕینی ریشەیی، هەروەها گۆڕینیش بێت بەرەو چاکسازی. دواجار لەبەرئەوەی لەناو چەمکی شۆڕشکردندا ئازادی کایەیەکی گرنگی هەیە، ئارەزویەکی قوڵ هەیە بۆ گۆڕانکاری لە حوکمێکی ستەمکار و گەندەڵەوە بۆ حوکمێکی ئازاد و باشتر، ئیتر ئەم هەڵسانانە رەگەزەکانی شۆڕشکردنیان تیادایە و مەیلێکی قوڵیان هەیە بۆ ئازادی. ئەو هەستەش لەدەرەوەی ئەو ئارەزوەدانیە بۆ شۆڕشکردن و هەروەها چاکسازییش، بەڵام کات و شوێن و فۆرمی پرس و داواکان زەمەنێک لەزەمەنێکی تر جودادەکاتەوە، بەڵام ئەوەی گشتیە و فۆرمێکی گەردونی هەیە بۆ کەس و کۆمەڵگاکان، ئارەزوە بۆ ئازادی، سنوردانانیشە بۆ حوکمە رەهاکان. کەواتە بۆئەوەی کۆمەڵگایەکی باشترمان هەبێت، دەبێت شوێن لەنەشونماکردنی دەسەڵاتی دیکتاتۆرەکان و سیستەمی تۆتالیتاریزم دابخرێت.

راستە، چاکسازی بەومانایەی لە شۆڕشکردن تێیگەشتوین شۆڕش نیە، بەڵام ئەگەر ئامانجی شۆڕشکردن لەناوەڕۆکەوە، بەهەستی ئازادیەوە و گۆڕانەوە بەسترابێت، ئەوا خودی پڕۆژەی چاکسازیش لەسەر گۆڕانکاری دێتەکایەوە بەبێ ئەوەی خوێنێکی زۆربڕێژێت. کێشە ئەوەیە کاتێک هیچ رێزێک بۆ رێفۆرم نامێنێت. کاتێکیش ئەوەمان زانی و لەوەتێگەشتین گۆڕان دیاردەیەک نیە نەکرێت و رونەدات، ئیتر لەوەش تێدەگەین، ئایا بەڕاستی چیدەکەین و چیمان دەوێت، هەروەها خۆمان روبەڕوی چی دەکەینەوە. ئایا ئەو روداوانە شۆڕشن بەمانا قوڵەکەی، کە ئەو سیستەم و حکومەتە لەبناغەوە هەڵبتەکێنێنن، یان ئیشکردنە بۆ چاکسازی؟ ئارەزوی خەڵکی بۆ ئازادی ماتۆڕی روداوەکانە، ئەگەر ئەمە لەکەسێکەوە یان چەندکەسێکەوە دەستی پێکردبێت.

گومان لەوەنیە، کاردانەوەکان دەتوانن قورسایی بخەنەسەر گفتوگۆکردن و کردنەوەی لاپەڕەی نوێ لەجیهانی سیاسەتکردنمانا. ئەگەر دەسەڵات وەکو ئەوەی لیبیای لێبێتو، وەکو ئەوەی ئێمەش لە مایکرۆفۆنەوە بەناوی یاساوە قسەبکات و بەلولەی تفەنگیش وەڵامی خەڵکی سەرشەقام بداتەوە، ئیتر توڕەیی دەگاتە ئاستی شۆڕشکردن. بەمکارانە دەسەڵات نەک هەردەدۆڕێت، بەڵکو تەمەنی خۆی لەمردنێکی ترسناک نزیک دەکاتەوە. شۆڕشکردن یان چاکسازی، بەندە بەهەردوک دیوی ئیرادەی خەڵکیەوە و تاکەکانیەوە، ئەم ئیرادەیە چەند بەئاگاو ئازاو خۆڕاگرو عاقڵبێت، زوتر لەسەرکەوتن نزیکدەبێتەوە. کات و شوێن شایەتی ئەو روداوانەن، لەبەر ئەمە زۆرینەی وڵاتانی رژهەڵاتی ناوەڕاست لێکدەچن بەشێوی خۆیان.

بۆنمونە، ئەوەی لەمیسر رویدا، راستە جیاوازی و لێکچوی خۆی هەیە وەکو شوێن لەگەڵ لیبیادا، بەڵام موبارەک و قەزافی لەئاستی کۆنترۆڵکردنی دەسەڵاتەوە وەکو یەکن (دودیکتاتۆرن)، بۆ نمونە هەردوکیان بۆچەندین ساڵە دیموکراسیەت و دەنگدانەکان بەکاردەهێنن وەکو روکەشێک، هەمیشەش وەکو سیحرێک هەر خۆیان دەیبەنەوە. ئەوەی موبارەک و قەزافی لە دەسەڵات دەهێڵێتەوە، خودی ئەو واقیعەیە رایگرتون، دیکتاتۆرە بچوکەکانن پەرژینی سەرۆکو مەلیکیانداوە. تاوەکو ئەو واقیعە وەکو خۆی بهێڵرێتەوە، پرسیاری تیادانەکریێ و هەستی ناڕەزایی تیادا لەدایک نەبێت، دەسەڵاتیش وەکو خۆی دەمێنێتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا، روداوی بەجێهشتنی دەسەڵات لەلایەن موبارەکەوە، جیاوازە لەگەڵ مانەوە و داکۆکیکردنی تەواوی قەزافی و دژایەتی کردنی ئیرادەی خەڵکی. تاوەکو خەڵکی قسەنەکەن و رەخنەنەگرن و ناڕازی نەبن لەوەزعێک تیاییدا دەژین، دەسەڵاتی بەوجۆرە هەرگیز هەستیان بۆناکات و بیریشیان بۆناکاتەوە. واقیعی ئێمەی کوردیش، لەهەردوکیاندا دەبینین، هەم لەدیوە میسریەکەی، هەم لەدیوە لیبیەکەیدا، بەڵام بەئاڵۆزیەکانی خۆشیەوە. بۆنمونە، لەلایەک لەلایەن بارزانیەوە، چەند جارێکی رێکلامی ئەوەی کردوە، گوایا ئەگەر ئەمە یان ئەوە بکرێت و روبدات، وازدەهێنێت و پۆستەکەی بەجێدەهێڵێت. تاوەکو ئێرە، ئەمدیوەی بارزانی دیوێکە لەموبارەک دەچێت، بەڵام بەبێ کردار. کاتێک هیچ شتێک ناکرێت، کوشتن و گرتن و لێدان بەردەوامە، دیوەکەی تری کورد، بەبارزنی و تاڵەبانیەوە دیوە قەزافیەکەیەتی لەناو کرداردا. لەلایەک بەناوی یاساوەوە قسەدەکەن و لەلایەکی تریشەوە هەمو رێگایەک بەکوشتن و گرتن و فڕاندنی ناشەرعی خەڵکی دەدەن. ئەمە دودیوی جیاواز بەیەکتری سیاسەتی ئەسڵی ئەوڵاتانەی رۆژهەڵاتن، کوردیش کۆپیەکی باشی ئەوانە. ئەمانە هیچ نین، بێجگە لەکات کوشتن و گاڵتەپێکردنی رۆح و عەقڵی خەڵکی نەبێت، ئەمە بەرزترین پلەی سنیسیزمی سیاسی کوردیە، هەردوک حیزبی پارتی و یەکێتی باشترین خەبیرن تیایدا.
 
سبه‌ی: ئەگەر تەماشای شۆڕشەكانی پێشویی ناوچەكە بكەین دەبینن هەردەم كۆمەڵێك سیاسەتەمەداری شۆڕشگیڕ پێی هەستاون، لە زۆر حاڵەتیشدا لە ژێر كاریگەری شەڕی ساردی رۆژئاواو یەكێتی سۆڤیه‌تی جاراندا بون، لەم پرۆژەیەی گۆڕانكاری ناوچەكە بە ئاشكرا دیارە خواستی لاوە شۆڕشگیڕەكان حیزب و لایەنە سیاسییە ئۆپۆزسیۆنەكانیان تێپەڕاندوە، ئێوە لەم بارەوە چی دەڵێن؟
وەلام: رەنگە لەبەرئەوەی لەکاتێکی جیاوازدا دەژین، شۆڕشگێریش لەسەردەمی ئێستاماندا مانای جیاوازی هەبێت وەکو لەکاتی خۆی، ئیتر خودی شۆڕشکردن جیاوازە و دونیایەکی ترمان بۆهاتۆتەپێشەوە. لەکاتی زودا، شۆڕش، شۆڕشگێڕی ویستوە لە مۆدێێلێکی وادا فیکرە سیاسیەکان مۆدەیان بوە. ئەوەی گوم نابێت ئەوەیە، لەهەر شوێنێکدا زەمینە هەبێت بۆ یاخیبون و ناڕەزایی، دەرفەتێک دێتەکایەوە بۆ تەعبیر لەخۆکردن.

ئایدۆلۆجیەکانی شۆڕشگێڕی و سەردەمی جەنگی ساردیش لەنێوان روسیا و ئەمەریکا، جیهانیاندا بەشکردبو، ئەمەش کەم یان زۆر باسکردنە لەئایدۆلۆجی مارکسیزم و رەخنەکردنی. حیزبە مارکسی و کۆمۆنیستەکان، هەمیشە لەژێر کاریگەری روسیادا بون، مۆدێلی شۆڕشی ئۆکتۆبەر و بەلشەفیزم ئیلهامی حیزبایەتی و شۆڕش و یاخیبونیان بوە. مۆدێلی تری حیزبایەتی و شۆڕشکردن بەپێچەوانەی مارکسیزمەوە، مۆدێلی نیشتیمانپەروەرانەیە. زۆری وڵاتە عەرەبیەکان تێکەڵەیەکی نەتەوەیی و دواییش عەلمانیان تیادایە، بەڵام بەشێوە زۆر ترسناک و شێواوەکەی. تورکیاش نمونەیەکی باشی ئەم تێکەڵەیەیە، لەگەڵ ئەوەشدا لەدەرەوەی سیاسەتی رەگەزپەرستی نەچۆتەدەرەوە. عێراقیش لەئەزمونی سەدامەوە، هەمان مۆدێلبوە لەتێکەڵەیەکی نەتەوەیی و عەلمانی. حیزبی بەعس باشترین مۆدێلی تۆتالیتاری بوە لەناوچەکدا، چۆن هەردوک کایەی قەومی عەرەبی و عەلمانیەتی بەکارهێناوە وەکو دەسەڵاتێکی موتڵەق، بەڕەواکردنی تۆتالیتاریزم. حیزبەکانی کوردیش، نمونەی شۆڕشگێری نەتەوەیی و مارکسی و ماویەکان بون، هەڵبەزودابەزی رۆژگاریان پێوەدیارە بۆ هەوڵدانی خونوێکردنەوە، بەڵام تاوەکو ئێستاش نەگەشتونەتە ئاستی ئەوەی دیموکراسی و ئازادی سیاسی هەزمبکەن بەرامبەر یەکتری و خەڵکی.

لەڕۆژگاری جەنگی سارد، کەمپی ئایدۆلۆجی کۆمۆنیزم (روسیا)، ئەوانەی لەگەڵ شۆڕشی جیهانیدان وەکو فیکرەکە و گوایا مێژو شەڕی چینایەتیە، هەروەها کەمپی بەرگریکەرانی کاپیتاڵیزم (ئەمەریکا)، گوایا هەوڵی بەدیموکراتیزەکردنی جیهان لەدەست ترسی کۆمۆنیزم. بەڵام بێجگەلەوەی رەخنەی مارکسیزم دەکات، ترسێکی زۆر سەیری لە مارکسیەت و کۆمۆنیستی هەیە، تەنانەت لێی بۆتە جۆرە فۆبیایەکیش. لێرەدا لاوازی و هەرەس لەهەردوک دیودا دەبینرێت وەکو ئایدۆلۆجی، ئەگەر روسیا بەهەشتی رزگارکردنی جیهان نەبێت، ئەوا بەهەمان شێوە ئەمەریکای تاکجەمسەریش هەمان بەهەشت نیە وەکو ئاڵتەرنەتیڤێکی رەها. بەڵام پێموایە لەگەڵ هاتنی ئۆبامادا، ئەمەریکا وەکو باوکی جیهان نابینرێت بەوشێوەیەی جاران هەبو، ئەمەش تەواوی کۆنسەرفەتیڤە راستڕەوەکانی وروژاندوە و بێزارکردوە، تەنانەت رەنگە هەندێک لەو گۆڕانکاریانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش، بگەڕێنەوە بۆئەم کراوەییەی ئەمەریکا.

شۆڕشگێری لەبەرئەوەی لەناو ئازادی و شۆڕشکردندایە، ئیتر دەبێت بتوانێت بگۆڕدرێت و لاوازیەکانی خۆی ببینێت و خۆی نوێبکاتەوە، نەوەک لەناوخۆی و بەستەڵەکی بیرەکۆنەکەیدا قەتیس بمێنێت، ئەمەش پەیوەندی بەنەوەکانیشەوە هەیە.گومانی تیادانیە، لەهەمودونیاشدا، هەمیشە دونیای نەوەکان قەیران و ئاڵۆزی خۆیان هەیەو دەهێننە ئاراوە، بەڵام ئەوەی لەلای ئێمە و وڵاتانی تری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەئاشکرا دەبینرێت، ئەوەیە: ئەوانەی دەست بەشتێک دەکەن دەستیشی بەسەردا دەگرن و بەموڵکی خۆیانی دەزانن. وەکو دەسپێکردنی حیزب و گروپی سیاسی، تەنانەت کەلتوری و کۆمەڵایەتیش، خۆیان لەگەڵ نەوەی نوێ و "لاواندا" بەجیا دەبینن. کێشەی سەرەکی، ئەوەیە خۆیان بەخاوەنی تەواوی رەوشەکە دەزانن هەتاهەتایە، ئەمە بەئاشکرا لەلای دیکتاتۆرە بچوک و گەورەکان بەزەقی دیارە.

لەگەڵ دونیای نەتەوایەتیداو دونیای مارکسیزمدا، فێری ئەوەدەبین کە دەبێت ئازادیمان بوێت و هەبێت. دەبێت هەردوک کایەی عەدالەتی کۆمەڵایەتی و ئازادی سیاسی گرنگ بێت بەلامانەوە، بەمەش دەتوانین لاوازی و خراپەی هەردوک ئایدۆلۆجی بدۆزینەوە.

کاتێک لاوان بەدەنگێکی جیاوازەوە دێن و شتەکان بەشێوەی تردەبینن، ئارەزویان نیە شەڕی دەسەڵات بکەن لەسەر نرخی بردنەوەی حیزبایەتی. بەڵکو دەیانەوێت بەشداری بکەن و شوێن دەستیان هەبێت. ئەمەش پێکدادانێک دروستدەکات لەگەڵ نەوەی کۆندا. لەدونیای سیاسەتدا، بۆ ئێمە یەکێتی و پارتی باشترین نمونەن، وەکو دو مۆدێلی شۆڕشگێڕی کۆنن، ئەگەرچی یەکێتی بەحسابی خۆی مۆدێرنترە و لەدوای پارتیەوە دێت و رەخنەی دەکات بەناوی خێڵەکایەتیەوە، بەڵام بەهەمو شێوەیەک فەشەل دەهێنێت و دەیسەلمێنێتەوە، ئەوەی دەیکات هیچ جیاوازیەکی ئەوتۆی لەگەڵ پارتیدانیە.کێشەی سەرەکی نەبونی رۆحی دیموکراسی و رێزگرتنی تواناو داهێنانی نەوەیەکە جیاوازە لەوان توڕدەدەن. هەمو نەوەیەک خەون و خەیاڵ و پڕۆژەیەکی نوێ و جیاوازی هەیە و بۆ دێتەپێشەوە، بەڵام لەلای ئێمە ئەم نەوەیە بە هەمو شێوەیەک بۆتە قوربانی سیاسەت و حیزبایەتی. کاردانەوەکانی ئێستا سەلماندنی بێزاری و پشتگوێخستنی نەوەیەکە، دەیەوێت بەشێوەی تر بیردەکاتەوە و خواستێکی قوڵی بۆ ئازادی و دیموکراسی هەبێت و ژیاندۆست بێت.
 
سبه‌ی: لە سەدەی رابردودا بیرمەندان و سەركردەكانی بیرورا رۆڵی گەورەیان دەگێڕا لە نەخشەرێژ كردنی شۆڕشەكان، بۆ نمونە شۆڕشی خوێندكارانی ساڵی 1968 لە فەرەنسا و ئۆروپا لە ژێر كاریگەری نوسین و گوتار و محازرەكانی سارتەر و سیمون دیبوڤار و چەندانی بیرمەندی دیكەدا بو، لەم شۆڕشانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست شۆڕشگیڕان لەژێر كاریگەری بیرمەند و رۆشنبیراندان، یان ئەوە "محەمەد بوعەزیزی"یەكانی ئەم ناوچەیەن لەبەر ئیهانەكردنی كەرامەتیان شۆڕش دەكەن؟
وەڵام: لێکچویی و جیاوازیکردنی فەڕەنسا و رۆژهەڵات لەوئاستەدا مانایان زۆر هەیە، کە هەڵسانی خەڵکی، قوتابیان و گەنجان و کرێکاران، بەرامبەر دەسەڵات و ئۆتۆریتەخوازی و سەلماندنی دەنگی ئازادی و گۆڕانکاریە ئابوریەکان بو. لەلای ئێمەش، فۆرمەکانی تۆتالیتاریزم لەناو ژیانی خێزان و کۆمەڵگادا بەشێوەیەکی ترسناک سروشتی کراوە، دەرفەتی بۆ ژیانی نەوەی نوێو گەنجان نەهێشتۆتەوە. محمەد بوعەزیز، کوڕی سەردەمێکە بەهەموشێوەک گرژی و قەیرانە دەرونی و سیاسی و کۆمەڵایەتی و و جودیەکانیەوە لەبێدەنگی و دەبەنگی خەبەرماندەکاتەوە. کاتێک خۆکوژی بەوشێوەیە رودەدات، لەدوای ئیهانەکردن، چونی بۆ محافزیەت، گوێ لێنەگرتنی، ئاشکراکردنی ئەوەی پێی وتبون "ئەگەر نەتانیمبیمەوە، من ئەچم خۆم ئەسوتێنم." گەنجێک بەوشێوەیە، پەیداکردنی نانی ماڵەوەی لەسەر شانبێت، لەناو قەیرانی کۆمەڵایەتی و ئابوری و دەرونیدا بژی، تێبینیەکی ئاوا ئاشكرابدات بەگوێی بەرپرساران و موحافزیشدا، بەبێ هیچ بیرلێکردنەوە و وردبونەوەیەک لێی، بەسەریدا تێدەپەڕن. بەخۆسوتانی بەڕۆژی ئاشکرا، بەوشێوەیە لەبەردەم بینای حکومیدا، تەواوی سیستەم و حکومەت شەرمەزار دەکات. لەئاستی ئەوەی حکومەتێکی وا چی دەکات و چی دەڵێت بەرامبەر هاوڵاتیە زۆرگەنجە پشتگوێخراوەکانی بەوشێوەیەی خۆیان دەکوژن؟ بوعەزیز، پاڵەوانێکی زۆر جیاوازە، لەناو سوتانەکەیدا ژیان بەبزوتنەوەیەکی جەماوەری بەرفراوان دەبەخشێت. روداوێکی بەوشێوەیە نەخشەی بیرکردنەوەو سیاسەت و دونیای کەسەکانی تونسی بەشێوەک گۆڕی، وایلێکردن لەهەمو شوێنێکەوە خەڵک بڕژێنە سەرشەقام، داوای ئازادی و عەدالەت و چاکسازی ئابوری و سیاسی بکەن، تاوەکو ئاستی ئەوەی (زین ئەلعابدین) واز لەپۆستی سەرۆکایەتی بهێنێت. بەڵام وازهێنانی لەدوای بیستوسێ ساڵی تەمەنی لەسەر حوکم... محه‌مەدبوعەزیز، بۆخۆی روداوێکە لەخۆیدا، لەئاستی کۆمەڵگا و تاکدا دەبێت بەجدی بخوێنرێتەوە و هەڵبسەنگێن درێت، بەهەموکایە دەرونی و ئابوری و مۆراڵی و سیاسیەکانەوە بلکێت. زۆر بەتایبەتی لەلایەن سیاسی و حیزبیەکانەوە، بۆئەوەی فێری مۆراڵ و گوێگرتن و سیاسەت بن. محەمەد بوعەزیز، سیمای تەواوی کۆمەڵگا لەناو روداوەکەیدا دادەنێت، مێژو دروستدەکات لەناو ئێستادا، ئێستایەک بریتیە لەشۆڕش و خۆپیشاندانی تەواوی هەمو خەڵکی. ئەمە چەند گرنگی خۆی هەیە، بۆ لەدایکبونی تەواوی شەپۆلی ناڕەزاییەکان، بەڵام لە رۆشنبیری و زانین و هزر کەمناکاتەوە، بەڵکو بەو رەگەزە زۆر تراجیدی و هیواهێنەرەشی، وێنەی ترو خەیاڵکردنەوەمان فروانتردەکات بەرامبەر ژیان و روداوەکان.

ئەو گۆڕانکاریانەی لەفەڕەنسا داوادەکراو، رۆشنبیران و هەروەها چەپەکان لەپشت خۆپیشاندانەکانەوە بون، بەگشتی بەگژ سیستەمێکدا دەچونەوە کە پابەندبو بەخودی دونیای کاپیتاڵیزم و جۆری ژیانی تەکنیکاڵ و مۆدێرن، هەروەها ناڕەزایی دەربارەی بازاری ئازاد، کەلتوری سەرفگەرایی، دونیای هاوڵاتیبون و تەنانەت ئەمەریکانیزمیش دەخاتە ژێر پرسیارەوە. بەمەلایین کرێکار لەناو مانگرتندابون، لاوان و قوتابیانی زانکۆکان، جۆرە قیامەتێکیان هێنابوە سەر زەوی، وای لەچارڵس دیگۆل کرد رابکات و لەترساندا ماڵەکەی بەجێبهێڵێت و لەشوێنێکی سەربازیدا بمێنێتەوە. گومان لەوەدانیە، هەڵسانێکی بەوشێوەیە، ئەگەرچی لەئاستی سیاسیەوە شوێندەستێکی زۆری بەجێ نەهێشت، بەڵام بەهەمو شێوەیەک لەئاستی کەلتوری و کۆمەڵایەتیەوە ئازادیەکانی مافی خودی چەسپاند، روبەڕوبونەوەیەکی تەواوی سیستەمی خوێندنی تەقلیدیو،دونیای باوکانی ئاینی، بەدەسەڵاتخوازانی تەقلیدی هەژاند، ئەوانەش بەشێکی زۆری ئامانجی خۆپیشاندانەکان بون. هەروەها پرسیاری کەمی موچە، مەسەلەی یەکێتی کرێکاران، دواییش ئاسایی کردنی حیزبی کۆمۆنیستی فەڕەنسا لەکۆبونەوەکان، نافۆبیاکردنی مارکسیزمیش تاوەکو رادەیەک. تەواوی ئەمکێشانە، بۆنمونە لەئەمەریکا زیندون و زیاتریشن لەئێستادا. بۆنمونە، لە ئەمەریکا ئەگەر باس لەبەرنامەیەکی سودبەخشی وا بکرێ لەسەر چاکسازی و بەرنامەیەکی مرۆڤدۆستانە بۆ تەندروستی خەڵکی بەتەمەن و پەککەوتە، یان قوتابخانە حکومیەکان بێت، رێک بەناوی سۆسیالیزم و کۆمۆمۆنیزمەوە تاوانبار دەکرێن. وایلێهاتوە، بیرۆکەی سۆسیالیزم وەکو تابوی لێهاتوە، بەهەمو شێوەیەک دەیبەستنەوە بەمارکسیزم و کۆمۆنیزمەوە، وەکو مرۆڤەکان بونەوەری کۆمەڵایەتی نەبن. باسکردن لەدونیای قەیرانە کۆمەڵایەتیەکان تاوەکو پێش هاتنی ئۆباما حەرامکرابو، تەنانەت تاوەکو ئێستا کەسی هەژار وەکو عەیبەوعار دەبینرێت، بێکاری وەکو تەمەڵی و بێمانایی مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت.

بەکورتی لەفەڕەنسا لەڕێگای ئەو خۆپیشاندانانەوە، وەدەستهێانی زۆریان هێنایە کایەوە لەئاستی کەلتوری و کۆمەڵایەتیەوە، دونیای فیکر و رۆشنبیری خۆراکی زۆری دابوە خۆپیشاندانەکان. پێموایە لەهەرشوێنێکدا بژین، بۆئەوەی بتوانین گۆڕانکاری بکەین، ئەوا دەبێت کاراکتەر و پاڵەوانمان هەبێت، ئیدی ئەم پاڵەوانانە رۆشنبیربن یان نا، چونکە کاریگەریان دەبێت بەسەر روداوەکانەوە. پاڵەوان مەبەست لەسۆپەرمان و بەسۆپەرمانکردنی مرۆڤ نیە، بەڵکو کاریگەریەکی مۆراڵی و رۆشنبریە، هەستێکە دەڕژێتە ناو ناخی کەسەکانی تریشەوە.

لەچرکەساتێکدا، تەواوی خۆپیشاندان و هەڵسانێک، بەشێوەیەک دێتەکایەوە کەسێکی ئاسایی و گەنجێک پێی هەڵدەستێت، گەورەترین روداو دروستدەکات، رۆشنبیریش لەگەڵیاندا دەبێت. بۆنمونە، سارتەر، بوڤوار، کامۆ، یان فۆکۆ لەوجۆرە رۆشنبیرانەن، لەبەر ئەمەیە بونگەراییەکەی سارتەر دەمجکردنە لەگەڵ جۆرە بیرکردنەوەیەکی مارکسیانەدا. هەروەها تەواوی بیرکردنەوەی لەسەر ئازادیەکی رەهایە، بەڵام ئەو ئازادیە دەبەستێتەوە بە بەرپرسیارێتمانەوە لەناو ژیاندا، تەنانەت سیمۆن دیبڤواری دۆستیشی بەوشێوە رەهایە تەماشای ئازادی ناکات.

مرۆڤ بەشێوەیەکی گشتی ئارەزوی ئەوەدەکات ئازادانە بژی، رەنگە ئەمە تەواوی مێژوی هەمو مرۆڤایەتی داگیرکردبێت بۆ قسەکردن لە شۆڕشەکانی و خۆپیشاندانەکانی. ئەوەی رۆشنبیر لەکەسی ئاسایی جیادەکاتەوە، ئەو کەرەسە و خوێندن و جیهانبینیانەیە هەیەتی، لەڕێگایەوە دەتوانێت یارمەتی ئەوەمان بدات شڕۆڤە و هەڵسەنگاندن و رەخنە ئامێزئاسا دیاردەکان بخوێنێتەوە. دواجار دیاردەی خۆپیشاندان و راپەڕین، هەمیشە کەسی ئاسایی پێی هەڵساوە و سوتەمەنی ئاگەرەکەشی بوە. گومان لەوەدا نیە، گەنجانی وەکو محه‌مەد بوعەزیز، بەهەمو شێوەیەک هەست بەبێمانایی و بێهودەیی خۆیان دەکەن، لەژێر حوکمێکی نادیموکرات و سلبیدا دەبنە قوربانی. لەوێوە لەڕوداوی خۆسوتانێکەوە، ژیانی خۆی لەدەستدەدات، نەتەوەیەکیش گەورەترین روداوی مێژویی وەدەستدەهێنێت، دەبێتە پاڵەوانی شۆڕشەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بەڵام هیچ جارێک بزوتنەوە و جوڵاندنی مرۆڤ لەدونیای فیکر و رۆشنبیریش دانەبڕاونەبوە، بەڵکو ئەوەیە هەندێکجار، هەندێک روداو رودەدەن بەبێ ئەوەی زوتر بیریان لێکرابێتەوە یان رێکخرابن.
 
سبه‌ی: لە ساڵی 2002 ئیدارەی ئەمه‌ریكا لە رێگەی پرۆژەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورەو تێزی (الفوضی الخلاًقە)ەوە كار بۆ دیموكراتیزە كردنی ناوچەكە دەكات و پێی وایە گەر دیموكراسیەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرقەرار بێت ریشەكانی تیرۆریزم وشك دەكەن، بە بۆچونی ئێوە ئەمه‌ریكا تا چەند رۆڵی هەیە لەم شۆڕشانەدا؟
وەڵام: کاتێک باس لەئەمەریکا دەکەین، پێموایە گرنگە باسی کاتەکانیش بکەین لەگەڵیدا، ئەگەرچی ئەمەریکا زلهێزێکە و زۆرترین جار حاڵەتە هیومانیەکانی پشتگوێدەخات. بۆنمونە کاتی دەبیلیو بوش کە ئەوپرۆگرامەی بۆبڵاوکردنەوەی دیموکراسی، بەتایبەتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، کاتێکە دەگەڕێتەوە بۆ یانزەی سێپتێمبەر و ترسێکی زۆر لە تیرۆریستەکانی (ئیسلامی سیاسی)، لەمئاستەوە بڵاوکردنەوەی دیموکراسیەت دەبەسترێتەوە بەپاراستنی ئەمەریکا خۆیەوە، لەتاو تیرۆریزم نەوەک لەبەرخاتری ئەوانی تر. کێشەیەک ئەمەریکا هەیبێت تێگەشتنێکی سەیرو شێواوە لەئاستی ئەوانی تر. ئەگەر دیموکراسی هەرجۆرە ناوەڕۆکێکی هەبێت، ئەوا دەگەڕێتەوە بۆ فەزیڵەتێک لەسەر ئەرکو کرداری بێ بەرامبەرە و رێزی ئەویترە وەکو خۆی، نەوەک بەشێوەی تەبعکردنی فێرکردن، فێری یەکێک بکەیت تەنیا بۆئەوەی نەتکوژێت. کات و کێشەی کۆنسەرفەتیڤ، کات و کێشەیەکی تایبەتە لەگەڵ دیموکراسی، چونکە ئەوەی لەبەرژەوەندی ئەواندا نەبێت، بۆئەوان کارنەکات بەجۆرێک لەجۆرەکان دۆستی دیموکراسیش نیە. وەکو ئەوەی تەنیا ئەمەریکا دەتوانێت وانەی دیموکراسی بڵێتەوە. لەڕاستیدا، لەکاتی دەبلیوبوشدا، دیموکراسی کەوتە گەورەترین قەیرانەوە لەناو خودی ئەمەریکا و جیهانیشدا. پرسیارێکی سادەش ئەوەیە، ئەگەر دیموکراسی لەناو خودی ئەمەریکا بەدەست کۆنسەرفەتیڤەکانەوە نەخۆشخرابێت، ئایا چۆن دەتوانین بەجیهاندا بڵاوی بکەنەوە؟ ئایا دیموکراسی، وەکو وتنەوەی بەرنامە و سیمیناری فێرکردنی شتومەکی وەکو خۆڕازاندنەوە و ئاراییشکردن و خواردن دروستکردنە، یان شتێکی ترە؟ بوش وەکو گەورەتریندرێژەپێدەری سینیسیزم و گاڵتەجار بەسیاسەتەوە دەبینرێت، ئەمەش ناوەڕۆکەکەی دەگەڕێتەوە بۆ گەورەترین گەندەڵی ناوخۆ و جیهانی لەکاتی ئەودا. گەندەڵیەک لەجەوهەرەوە لەسەر ئازادیەکی بەرفراوانی بازاڕی ئازاد، پەیوەندیە ئابوریەکان دەکاتەوە بەبێ هیچ قەیدوشەرتێک. لەکاتێکدا دیموکراسی بەتەنیا بەمانە ناکرێت و نایەنەدی. بەڵام لەکاتی ئۆبامادا روبەڕوی جۆرە دایەلۆگێکی تردەبینەوە بەرامبەر جیهان و وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. کاتی ئۆباما کاتی دایەلۆگە، هەروەها هێواشبونەوەی سیاسەتی ترسیشە لەسەر ئەمەریکا و جیهان، ئەوترسە زۆرەی دەستودایەرەکەی بوشە وەکو وەهمێک دروستیانکردبو لەئاستی ئاسایشدا. هەروەها، لەمکاتەدا هەڵسانی بە نائەفسانەکردنی ئەو ئایدۆلۆجیەیەی، گوایا هەمو موسڵمانان توندن، هیوای تیرۆریستیان تیادایە.
لەبەرئەوەی ئەمەریکا کرانەوە بەخۆیەوە دەبینێت، کاردانەوەشی هەیە لەسەر کرانەوەکانی تریشەوە، ئەگەر ئەمە دیار یان نادیاربێت. ئەگەر ئەمەریکا هەرجۆرە کاریگەریەکی بەسەر شۆڕشەکانی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هەبێت، بەهیچ شێوەیەک ناگەڕێتەوە بۆ سیاسەت و کاریگەری ئەمەریکا و کاتی بوش. بەڵام لەسەردەمی ئۆباما ئەمەریکا گۆڕانی بەسەردادێت، دیموکراسی ترە، نەرمترە، هەروەها بەئاشکراش دەڵێت: ئامادەم لەگەڵ هەمو کەسێکدا دابنیشم و قسەبکەم، ئەوکاتەی مەبەستی لە ئەحمەدی نەژاد بو. ئەم دەربڕینەی ئۆباما بۆ هەمو کۆنسەرفەتیڤ و راستڕەوەکان گەورەترین بەعیبرەتکردنی ئەمەریکا بو. بۆئەوان بەوجۆرە زمانە، تەنیا دەنگدانەوەی کەمکردنەوەی هەیبەتو شکۆی ئەمەریکایە. لەڕاستیدا لەکاتی بوشدا، تیرۆریزم لەهەمو شوێنێکەوە وەکو قارچک هەڵئەتۆقین، سات بەسات لەزیادبوندا بون، بەڵام لەکاتی ئۆبامادا لەکاتێکی زۆر جیاوازترە.

بە دیمکوراتیزەکردنی بەوجۆرەی کاتی بوش، تەنیا ئاستێکی روکەشی هەبو، تیرۆریزم بەوشێوەیە وشکی نەکرد، بەڵام گومانی تیادانیە بونی دیموکراسی کاریگەری زۆر دەبێت لەسەر کەمکردنەوەی تیرۆریزم، بەڵام مەرجیش نیە بتوانێت لەهەمو ریشەکانیەوە هەڵیبکەنێتەدەرەوە.

سبه‌ی: هەمو دیكتاتۆرییەكانی ناوچەكە بۆ رێگرتن لە تەشەنە سەندنی شۆڕش رۆژئاوا بە داهۆڵی ئیسلامی سیاسی و قاعیدە دەترسێنن، حەقیقەتیش ئەوەیە هێزە ئیسلامیەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رۆڵی بەرچاو دەگێڕن لە شۆڕشەكاندا، تا چەند مەترسی ئەوە هەیە هاوشێوەی شۆِڕشی گەلانی ئێران، چەند خومەینیەكی دیكە دەركەون و ئەم شۆڕشانە لە رێگەی خۆیان لادەن، ئایا مەترسی رۆژئاوا تا چەند لە جێگەی خۆیدایە خەلافەتی ئیسلامی نەگەڕێتەوە بۆ جیهانی عەرەبی و ئیسلامی؟
وەلام: ئێمە ئایندە نابینین، تەنیا ئەوەنەبێت هەندێکجار چەند سەرەپەتێکمان بەدەستەوەیە، لەوێوە مێشکمان دەخەینە کار و خەیاڵمان دەبزوێنین، هەوڵی بینینی رودارەکان دەدەین، ئەگەرچەند نزیکیش بین، بەڵام هەرگیز ناتوانین ئایندە وەکو ئەوەی رودەدات ببینین. ئیسلامیەکان چالاکن و دیارن لەناو شۆڕش و خۆپیشاندانەکاندا، یەکەم هاوڵاتیانی ئەو وڵاتانەن و مافی خۆیانە ناڕەزایی خۆیان دەرببڕن، دوهەم گاڵتەجاڕی و سینیسیزمی حکومەتەکانی لای ئێمە، بەناوی دیموکراسی و عەلمانیەتەوە، گوڕێکی زۆری داونەتێ لەژێرکاریگەری ئیسلامەوە قسەبکەن. بەڵام دەشبێت بزانین، ئیسلامیەکان هەمو خەڵک نین و نوێنەری هەمو کۆمەڵگاش نین. لێرەوە ئەگەر شتەکان بەڕوخانی حکومەتەکانیش تەواوبن، دایەلۆگێک لەنێوان ئەوانەدا هەردەمێنێتەوە، ئایا چی بکەن و چۆن جۆرە حوکمێکیان هەبێت و ببەن بەڕێوە. ئەگەر ئازادی لەسەرو ئایدۆلۆجیاکانەوە ببینین بۆ تەواوی کۆمەڵگا، ئەوا ئاینی ئیسلام وەکو حکومەت و سیاسەت ناتوانێت بەوکارە هەڵسبێت. گومانم زۆر لەوەیە، شتەکان بەخەلافەتی ئیسلامی کۆتاییان پێبێت. ئەوروپا و ئەزمونی نوێی ئەمەریکی، دەنگێکی کراوەتر و دیموکراسیتری هەیە، وەکو چۆن لەسەرەتاوە بۆیان رونەبو چی بکەن لەبەردەم موبارەکدا، بەڵام ئامادەیی خۆیان بۆ لیبا پیشاندا و بایکۆتکردنی قەزافی. لەوەدەچێت، ئەمانە دەنگدانەوەی ئەمەریکایەک بن پشتی دیموکراسی بگرێت. ئەگەرچی ئەمەریکا بۆخۆی لەناوچەندین قەیرانی زۆری ئابوری و سیاسی و کۆمەڵایەتیدایە. بەڵام دیموکراسی بەبێ بونی رۆشنبیری و کەلتورێک کە ئەوانی تر قەبوڵ بکات لەناو لۆکاڵەوە، زەحمەتە بێتەدی.

پێموانیە خەلافەتی عەرەبی ئیسلامی بتوانێت رەوشێکی سیاسی لەدەست بگرێت، ئەگەر بشبێت پێموانیە تەمەنێکی درێژی هەبێت. لەبەرئەوە ئایدۆلۆجیەکان زۆربەیان خەتەرن، ناڕەزاییەکان ناڕەزایی خەڵکن وەکو هاوڵاتی، لەپێش بیروباوەڕ و ئایدۆلۆجیەکانیانەوە. پێموایەئەوەی ئازادی دەوێت، ناڕەزایە و دژی حوکمی دیکتاتۆرە پێش ئەوەی عەرەب و کورد و موسڵمانیش بێت. بەڵام لەناو کاتدا، مرۆڤ ئەو تواناو دڵنیاییەی نیە بتوانێت و بزانێت سبەینێ چی رودەدات. ئەم گومانکردنە هەیە، ئەگەرچی تامێکی زۆر ناخۆش دەدات بەزمانی بیرکردنەوە، چونکە دڵنیایی زۆر گرنگە بۆ سەقامگیری. هەلومەرجەکان چیان لێدێت و چۆن تەواودەبن، شتێک نیە بەتەواوەتی بزانین. ئەگەر لەمئاسیەوە، بۆنمونە باسی خۆمان بکەین، دیاردەی نوێژکردنی هەینی گوێزراوەتەوە بۆ سەرای ئازادی. کێشەکە لێرەدا ئەوەنیە، یەکێک بڵێت لەوێ نوێژمەکەن، بەڵکو ئەوەیە نوێژ لەوکاتەوە دەستی پێکردوە، سەرای ئازادی وەکو شوێنێک (سەنتەرێک) بۆتە دەنگی خەڵکی. بۆچی دەبێت نوێژ بەکاربهێنرێت لەوێدا، کاتێک ئازادی خەڵکی، ئازادیەکە دەیەوێت درزێکی گەورە بکاتە دیوارە بەرزەکانی ناو دونیا و کەلتور و سیاسەتی حیزبەکانەوە؟ دواجار نوێژکردن بەجەماعی بەوشێوەیە، ئایا ئەمە مانیفێستکردنی ئەوەیە، کە ئێمەی کوردیش نەتەوەیەکی موسوڵمانین؟ جائەگەر وابێت ئایا بۆچی ئەم موسڵمانبونەمان بکەینە جۆرە شانۆگەریەک... ئەگەر ئێمە هەمو رۆژێک موسڵمان بین، ئیتر پێویستمان بەبەڵگەی زیاتر چیە بۆئەوەی زیاتر بیسەلمێنێن موسڵمانین؟ بەڵام نهێنیەکەش لەمەدایە، بەلای منەوە نوێژکردن مافی کەسی موسڵمانە، تەنانەت لەهەر شوێنێکیشدا نوێژدەکات هەر ئاساییە، ئەگەر ئازادی یەکێکی تر تێک نەدات. بەڵام ئیشکال ئەوەیە، نوێژکردن بەکاردەهێنرێت لەپێناوی ئەجێندایەکی سیاسیدا، بەبێ ئەوەی ناوی بنرێت. کێشەی جەوهەری خەڵکی کورد، نەنوێژکرن و نەبانگی خودایە، بەڵکو دونیایەکی سیاسی و کۆمەڵایەتیە روبەڕوی یەکێتی و پارتی بۆتەوە. هەروەها، ناشڵێم لەبەرئەوەی مزگەوتمان هەیە، ئیتر نابێت لەشوێنکی تردا نوێژ نەکەین، بەڵام ئەگەر ئاوی پاک و شوێنی باش و مزگەوتمان هەبێت بۆ نوێژکردن، بۆچی بەکاری نەهێنین، نوێژکردنی جەماعی بکەینە دەنگی خەڵک بۆ ئازادی؟ مزگەوت شوێنی خوداپەرستیە و نوێژی تیادا دەکرێت، کاتێک مزگەوتمان نەبێت و دابخرێن، ئەوکاتە نەک سەرای ئازادی، لەهەر شوێنێکی تریشدا هەرئاساییە. خۆ ئێمە پێشتر لەنوێژکردن حەرامنەکرابوین، کەسێک نەبوە رێگریمان لێبکات لەوەی بۆنوێژ ناکەین، بەڵام ئێستاکە و لەمساتە زۆر ناسکەدا، بۆچی نوێژکردن وەکو کەرەسەیەک بەکاردەهێنرێت؟

ئەوە ماوەبڵێم، هەموشتێک دەبێت و رودەدات، بەڵام لەبەرئەوەی ئیسلامی سیاسی توانای بەڕێوەبردنی وڵاتی نیە لەزۆر روەوە، ئەگەر بردنەوە بشکەوێتە دەستی ئەوان، خەلیفایەتیمان بۆ بگەڕێننەوە، ئەوا بیست ساڵی ترمان دەوێت بۆئەوەی ئازادی وەربگرینەوە لە حکومەتێکی دینی. ئەگەرچی پێموایە بەزوترین کات شکست دێنێت. ناڕەزایی خەڵکی، هەستێکی زۆر کۆبوەوه‌ قورسی رابوردوە لەئێستادا، وەکو بورکان قوڵپەقوڵپ دەکات، ئەم قوڵپەکردنەی لەهەمو ئایدیۆلۆجیەکانی ئیسلامیزم و مارکسیزم و قەومیبونیش گەورەترە.
 
سبه‌ی: ئەلیكسی دو توكفیل خاوەنی كتێبی "سەبارەت بە دیموكراسیەت لە ئەمه‌ریكا" دەڵێت "شۆڕش وەك نوسینی رۆمان وایە، سەخت ترین بەشی كۆتاییەكەیەتی"، هەڵسەنگاندنی ئێوە بۆ كۆتایی ئەم شۆڕشانە چییە، ئایا چاوەڕێی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستێكی هاو شێوەی رۆژ ئاوا بین، یان كه‌لتوری سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئاینی ئەوەی قەبوڵ نییەو دەگەڕێنەوە بۆ خاڵی سەرەتا؟
ئەگەر شۆڕش وەکو رۆمانێک بێت، وەکو تۆکیڤێل دەڵێت، گومانی تیادا نیە کۆتاییەکەی لەبەرئەوەی پەیوەندی بەسەرکەوتن و سەرنەکەوتنەوە هەیە، هەروەها ماوەی نێوانی سەرەتاو کۆتاییەکەشی پڕدەبێت لەجۆرەها چیرۆکی وەکو جەنگ و تیرۆر و رقوکینە و رمانی شوێنەوارەکان و چەندین شتی تریش، حاڵەتێکی رەشبین و ئازاراوی دەبێت تاکو بزانین چی بەسەر شۆڕشەکەدا دێت. کۆتایی رۆمان ئەگەر تەنیا لەناو تراجیدی یان کۆمیدیەوە بێت، ئەوا تراجیدی شۆڕش مامەڵەکردنە بەژیان و کات و شوێن و ئەخلاقەوە لەناو کۆمەڵگادا. تۆکیڤیل کە ئەوە دەڵێت، بیری لەلای شۆڕشی فەڕەنسیە، چۆن تیرۆر و جەنگ و ئاژاوەی زۆری لێوەهاتەدەرەوە، بۆخۆی وەکو تەقلیدیەک و پارازراوێک ناسراوە. ئەمە کتومت راستی زۆری تیادایە، لەدیوێی ترەوە. بۆنمونە، بۆ هەردوک حیزبی یەکێتی و پارتی، لەکاتێکدا دژی بەعس دەجەنگان و شۆڕشیان بۆ ئازادی میلەتی کورد کرد، کەچی ئێستا ئەمانە هەر ئەو شۆڕشگێرانانەی دوێنێ بون، وەکو میلیشیا کەوتونەتە وێزەی هەمان جەماوەری کورد. جۆرج ئۆروێل دەڵێت: "یەکێک بە دیکتاتۆری هەڵناسێت بۆئەوەی شۆڕش بپارێزێت، یەکێک شۆڕش دەکات بۆ ئەوەی دیکتاتۆری بپارێزێت"، ئەوترسە گەورەیەیە لەکۆتایی شۆڕشدا، رەنگە بەلای تۆکیڤێلەوە هەڵدەگەڕانەوە و ستەمکاریەکەی جاری جاران دەست پێدەکەنەوە. گومانی تیادانیە، ئەگەر مێژوی مرۆڤایەتی بیزانیایە کۆتایی شۆڕش و روداوەکانی چین و چۆن ئەکەونەوە، ئەوکاتە لەناو دونیایەکی میقاتکراودا دەژیاو، هەمو شتێکمان دەزانی بەتەواوەتی، بەڵام ئێمە هەمیشە نیوەی ئیرادەی ئازادو نیوەکەی تری حاڵەتەکانە مەحوممان دەکەن. بەڵام مانای شۆڕشکردن لەپێش هەمو شتێکدا لەکۆتاییەکەیدا خۆی نابینێتەوە، چونکە لەبەرئەوەی بەمافی خۆی دەزانێت لەبەرئەم هۆکارانەی پاڵی پێوەدەنێت، دەیەوێت خۆی مانیفێست بکات بەهەمو شێوەیەک. ئەوەی کۆتاییە، گرنگە و راستە ئازاراویە کە نایزانین، ناشزانین بەتەواوەتی چی رودەدات، بەڵام ئەوە ناگەیەنێت ئیتر لەبەرئەوەی نازانین چی دەبێت لەکۆتاییدا، دەبێت شۆڕشیش نەکەین.

بەڵام یەکێک دەتوانێت ژیانی سیاسی و هەوڵی فیکری و رۆشنبیری، بەتایبەتی لەدونیای ئێمەی رۆژهەڵاتیدا وەکو جۆرە شۆڕشێکی بەردەوام ببینێت، لەبەردەم هەر جۆرە سنور و تەعەداکردن و رێگریەکدا، بونمان بچوک بکاتەوە و ئازادیمان لێ زەوت بکات.

خەڵکی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆ چەندین ساڵە لەژێر حوکمی دیکتاتۆرەکاندا دەناڵێنێنن، ئێستا دەنگیان بەرزەو داوای ئازادی و عەدالەت دەکەن، کۆتایی ئەمڕوداوانە گرنگن بەبێ هیچ گومانێک، بەڵام هەرگیز لەدەستپێکردنەکانی شۆڕشی کەمناکاتەوە.

سبه‌ی: لە هەردو حاڵەتەكەدا كارییگەری سەركەوتن یان سەرنەكەوتنی شۆڕشەكان لەسەر كوردستان (هەمو بەشەكانی) چۆن دەبینن؟
یەکێک دەتوانێت خودی ئێستاکە وەکو ئایندە ببینێت، بۆ نمونە ئێستای یەکێتی و پارتی بەهەمو شێوەیەک شەرمەزاریە و شێوازێکی هەر زۆر ئیستیخباراتیانەیە دژی خەڵکی کورد. ئەوەی لەئێستادا هەیە لەهەمو شتێکی تر گرنگترە، چونکە لەناو ئێستادا دەتوانین شتێک بکەین، کە وەکو ئایندەوایە. ئایندەش چرکەساتێکی زۆر غەریبی هەیە، وەکو هەرگیز پێی نەگەین، چونکە هەمیشە لەگەشتنێکداین بەرامبەری، بەڵام هەر نەگەشتوین بەتەواوەتی، چونکە ئێمە هەمیشە و بەبەردەوامی لەنێوان رابوردو ئایندەداین. دواجار هەرکاتێک هەست بەغەدر و بێڕێزیەکی بێسنوردەکەین، دەمانەوێت مامەڵەکردنێکی زۆر ناڕەوا و ناشایستە بوەستێنین، ئەوەی هەیە بیرکردنەوە نیە لەکۆتایی کردارەکانمان، بەڵکو خودی ئەو چرکەساتەیە لەڕێگای ناڕەزاییەکانمانەوە دەسەلمێت. ئەوە چرکەساتی دەستپێکردنی ناڕەزاییەکان، گوتنی نەخێرەکانە بۆ دیکتاتۆریەت، کە رێزو نرخمان بۆ دەگەڕێنینەوە. ئێمە لەلایەکەوە لەناو کێشمەکێشی ناڕەزاییداین، شەقام بەبەردەوامی دەنگی خەڵکی تیاکۆئەبێتەوە و زۆرینەشن، لەلایەکی ترەوە دەسەڵات گەمژەنیە و دەزانێت ئەوەی کردویەتی و دەیکات لەبەربەریەت زیاترنیە. وەکو ئازاردان و کوشتن و گرتنو فڕینی خەڵکی، ئەمانە هیچ نین بێجگە لەترس و تۆقاندنی دیکتاتۆرەکان لەبەردەم کۆتایی خۆیاندا. ئەم گۆڕانکاریەی بەڕێوەیە حەتمیە و رودەدەن، بۆخۆی روداوێکە هەمو ناحەقی و خراپە و گەندەڵی رابوردوی لەناوخۆیدا کۆکردۆتەوە و هێناوە، کۆتاییەکەی تەواونەبوە. لەبەرئەوە ئاسان نیە یەکێک ناولەپی ئایندە بخوێنێتەوە لەناو ئێستاکەدا، یان لەنێوان سەرکەتن یان سەرنەکەوتندا وەریبگرێت. ئەگەرهەڵەنەبم، پرسیارەکە لەناوخۆیدا وەکو بڵێت ئایا ئەڵتەرنەتیڤ چیدەبێت، ئەگەر روداوەکە بەدیوێکداشکایەوە و بەدڵمان نەبو، یان نەمانتوانی ئەوئامانجەی هەمانبو بیگەیەنینە مەبەست... ئەوەی رودەدات وەکو ڤیکتۆر هیگۆ دەڵێت: "کاتێک دیکتاتۆری دەبێتە فاکتەیەک، شۆڕشکردن مافە" لەئێستادا تەواوی خەڵكی و رۆشنبیران، گەنجونەوەی نوێ، لەبەرەی ناڕەزاییدان و داوای ئازادی و گۆڕانکاری و چاکسازی دەکەن. داوای بەشەرعیکردنی دونیای سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوری دەکەن، ئەمەبۆخۆی گەورەترین سەرکەوتنە لەدیدە کەلتوری و کۆمەڵایەتیەکەیەوە تەماشای بکەین. چونکە پاڵەپەستۆکە بەرەبەرە وایکردوە، تەنانەت زمانی حیزبیشی گۆڕیوە، بەدەمی خۆیان خۆیان بەگەندەڵ و دزو درۆزن و زۆرشتی تریش پێناسە دەکەن و دەزانن. ئەگەر ئەمانە راستیان تیادابێت، ئەوا ئەمانە وەدەستهێانی گرنگن لەهەرلایەکەوە تەماشایان بکەین. بەبێ پاڵدان و پاڵەپەستۆ، دەسەڵاتی کوردی مەترێک ناجوڵێت، کۆتایی لەوەگرنگترنیە کە خودی ئێستاکە وزەیەکی بەهێز و بەردەوام بیبات بەڕێوە. بێگومان، دەبینین چی دەکەن و چۆن دەیانەوێت بەدرۆی بەکارهێنانی یاسا، بەدرۆی بەکارهێنانی روکەشترین کەرەسەی بەناو رۆشنبیری ناو دەزگا و میدیاکانیانەوە، دواییش بەهێزی توندوتیژی دەنگی خەڵکی کپ بکەن. دەبینین، چۆن وێنەی بەعسێکیان بەهەمو شێوەیەک زیندوکردۆتەوە لەترسی دیموکراسی و ئازادی و عەدالەتی کۆمەڵایەتی. شەرمەزاریە بەوشێوەیەی مێژویەکت لە ئەنفال و هەڵەبجە و چەندین ساڵی ژێردەستی بەعس هەبێت، بەدەستی خۆت گەنج و قوتابی و مامۆستای زانکۆ و مەلای مزگەوت و نوسەرەکانی بگریت و ئازاریان بدەیت و ئیهانەیان بکەیت. لەکۆتاییدا ئەوە دەڵێم یەکێتی و پارتی، بۆخۆیان زۆرباش دەزانن و شەڕی ناوخۆ و براکوژییان کردوە، بینیومانە چۆنە و چیە و چەند نەعلەتی و شەیتانیە، گەنجی کورد بەفێڕۆبدەیت لەپێناوی هیچدا. ئەمەشتێکی غەریب نیە بەلایانەوە و دەزانن چی کارەساتێکی گەورەو تراجیدیان بەرهەمهێناوە زوتر. لەبەرئەوەی ئەگەر یەکێتی و پارتی دەست بەدوگمەی ئەخلاق و هەستی مەسئولانە و مەدەنیانەی خۆیاندا بنێن، ئەو مێژوەی خوێنێکی زۆریان تیادا رشتوە بهێنینەوە یادی خۆیان و بەرچاوی خۆیان زۆرباشترە و شەرەفی خۆشیان دەپارێزن لەگەڵ خەڵک و موعارەزەدا بەجدی دایەلۆگبکەن و موساوەمە بکەن.

کێشەی جەوهەری ئێستا ئەوەیە، یەکێتی و پارتی لەسیاسەتی عەسکەرتارێتی وازناهێنن، لەکێوی شەیتانی بەربەریەت نایەنەخوارەوە، توندوتیژی بەرێژەیەکی زۆر زیادیکردوە، دەیانەوێت دەرگا بەسەر ئازادی خەڵک و موعارەزەدا دابخەن. کۆتایی ئەمە هەرشتێک بێت تابلۆی بەربەریەتی یەکێتی و پارتیە لەناو کۆییە زۆر میلیتاریەکەیدا. ئەم خۆپیشاندان و راپەڕینە، رەنگە سەرکەوتنێکی کتوپڕی سیاسی نەبێت و لەپڕێکا دونیای ئێمە لەشەو و رۆژێکدا بگۆڕێت، بەڵام بەهەمو شێوەیەک سەرکەوتنێکی ئەخلاقی کەلتوری و فەرهەنگی و کۆمەڵایەتیە. سەرکەوتن و سەرنەکەوتن سنوری ئازادی کورتناکاتەوە بۆ کۆتاییەکانی، بەڵکو ئارەزوکردن بۆ ئازادی شتی زیاترمان فێردەکات، زیاتریش وامان لێدەکات داکۆکی لەئازادی بکەین، دوژمنەکانی زۆر باش بناسین.