ئا/ رێبوار محەمەد

22ی کانونی دوەمی 2015، ماوەی (69) ساڵ بە سەر دامەزراندنی کۆماری کوردستاندا تێدەپەڕێت، کە لەسەر دەستی پێشەوا قازی محەمەد هاتە کایەوە و ماوەی نزیکەی ساڵێک حوکمڕانی چەند ناوچەیەکی کوردستانی کرد و مەهابادی کردە پایتەختی خۆی.

پێشەوا قازی محەمەد رۆژی 22/1/1946 لەمەیدانی چوارچرای شاری مەهاباد كۆماری كوردستانی راگەیاند، كە ماوەی 11 مانگ تەمەنی ئەو کۆمارە بو، کۆمارەکە بوە شكۆ و هیوایەكی گەش بۆ گەلی كوردو كۆبونەوەی تەواوی ناسیۆنالیزمی كوردی لەدەوری مەكۆی پێشەوا و كۆماری كوردستان، بەوەش خەباتی سیاسی کورد پێینایە قۆناغێکی نوێوە.

زەمینەسازی کۆمارەکە
کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردستان یاخود (ژ.ك) لە رۆژی (٢٥ی گەلاوێژی ساڵی (١٣٢١) ی هەتاوی، (ساڵی ١٩٤٢) لە شاری مەهاباد لە لایەن کۆمەڵێک لە روناکبیرانی کوردەوە دامەزراو دواتریش ئەو رێکخراوە خەبات و کارو چالاکیە سیاسیەکانی لە لۆکاڵیەوە بۆ دەرەوەی رۆژهەڵاتی کوردستان فراوانترکرد و پارچەکانی دیکەی کوردستانی گرتەوە.

هەرچەندە لەدەستپێکی دامەزراندنی ئەو رێکخراوەدا قازی محەمەد رۆڵێکی ئەوتۆی نەبو، بەڵام دوای تێپەڕبونی ماوەیەک قازی محەمەد بوە سەرۆکی کۆمەڵەکەو لەماوەکانی دواتریشدا ئاراستەکردن و ئەرکی یەکەمی بەرپرسیارێتی ئەو رێکخراوەی لە ئەستۆ گرت.

لە هەنگاوەکانی دواتریشدا رێکخراوی ژیانەوەی کوردستان گۆڕا بۆ حیزبی دیموکراتی کوردستان و هەر ئەو حیزبەش بوە هەوێنی پێکهێنانی کۆمارێکی کوردی بە ناوی کۆماری مەهاباد. بە واتایەکی تر لە دوای (8) مانگ لە راگەیاندنی حیزبی دیموکراتی ئێران، کۆماری مەهابادیش راگەیەنرا.


دوەمین حوکمڕانی کوردی
ئەو کۆمارەی کە لە رۆژی (22)ی کانونی دوەمی ساڵی (1946) و لە لایەن قازی محەمەدەوە راگەیەنرا بەدوەمین حوکمڕانی کوردی دادەنرێت لەدوای  حکومەتی مەلیکی شێخ مەحمودەوە لەباشوری کوردستان لەنیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا.

لەگەڵ هاتنی سوپای سوری سۆڤیەتی بۆ ناو خاکی ئێران کوردەکان خۆشحاڵی خۆیان دەربڕی، چونکە بێزارببون لە دەسەڵاتی دیکتاتۆری و ستەمکاری رەزا شا، لەئەیلولی ساڵی (1945) قازی محەمەدو ژمارەیەک لە سەرکردە ناسراوەکانی ئەوکاتی کورد بۆ چاوپێکەوتن لەگەڵ قونسوڵی سۆڤیەت سەردانی تەبرێزیان کردو لەوێشەوە چونە باکۆک.

بەوتەی مێژونوسانیش "ئامانج لەسەردانەکەی قازی محەمەدو هاوڕێکانی بۆ لای قونسوڵی سۆڤیەت بۆ دروستکردنی کۆمارێکی نوێ بوە".

دوای ئەوەی کۆماری ئازربایجان لەلایەن پارتی دیموکراتی ئازربایجانەوە راگەیەنرا، حیزبی دیموکراتی ئێرانیش کە قازی محەمەد خۆی سەرۆکی بو کەوتە خۆ بۆ راگەیاندنی کۆمارێکی کوردی.

لە (22)ی کانونی دوەمی ساڵی (1946) لە رێورەسمێکی فراواندا کە زیاتر لە (10000) کەس ئامادەگیان هەبو لە سەعات (10)ی بەیانیدا بە فەرمی کۆمارەکە لە شاری مەهاباد راگەیەنرا.


ئامانجەکانی:
* ئۆتۆنۆمی بۆ کوردەکان لە چوارچێوەی ئێراندا
*زمانی کوردی بە زمانی فەرمی کۆمارەکە ناسێنراو کرایە زمانی خوێندنگاو ئیدارەو راگەیاندن.
* هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتیمانی لە کوردستان
*یەکێتی و برایەتی لەگەڵ خەڵکی ئازربایجان

سوێندخواردنی قازی
دەقی سوێند خواردنی قازی محەمەد، لە رێورەسمی راگەیاندنی کۆماری کوردستان، "ئەمن بە خودا، بە کلامی عظیمی خودا، بە نیشتمان، بە شەرافەتی ملی کورد، بە آلای مقدسی کوردستان سوێند دەخۆم کە تا آخر هەناسەی ژیانم و رژاندنی آخر تنوکی خوینم بە گیان و بە ماڵ لە ری راگرتنی سەربەخۆیی و بەرزکردنەوەی آلای کوردستاندا تی کوشم و نسبت بە رئیس جمهوری کوردستان و یەکەتی کورد و آذربایجان مطیع و وفادار بم".


داگیرکردنی ئێران لە لایەن سۆڤیەت و بەریتانیاوە
هەر لەدەستپێکی جەنگی جیهانی یەکەمدا هێزە بەریتانیەکان لە لایەک و سۆڤیەت داوایان لە رەزا شای ئێران کرد کە سەرجەم دبلۆمات و کارمەندانی دیکەی ئەڵمانیا لە ئێراندا دەربکات، بەڵام رەزا شا بەو داوایەی بەریتانی و سۆڤیەت رازینەبو، لەو کاردانەوەشدا لەمانگی ئابی ساڵی (1941) بەریتانیەکان لە باشور و سۆڤیەتیش لە باکورەوە وڵاتی ئێرانیان داگیر کرد، جگە لە داگیرکردنی وڵات هاوکات رەزاشایان لە دەسەڵاتدا لابردو لەبەرامبەردا کوڕەکەیان وەک حوکمڕانی نوێی ئێران دەستنیشانکرد.

بە داگیرکردنی باشور لە لایەن بەریتانیەکان و داگیرکردنی باکوریش لە لایەن سۆڤیەتەوە، بۆشاییەکی سیاسی لە ئێراندا دروستکرد، دروستبونی کۆماری مەهابادیش دەرئەنجامی ئەو بۆشاییە سیاسی و دەوڵەتدارییەوە بو کە لە وڵاتدا هاتبویە کایەوە.

یەکەمین کابینەی کۆماری کوردستان
لە دوای راگەیاندنی یەکەمین کۆماری کوردی بە ناوی "کۆماری مەهاباد"، یەکەمین هەیئەتی میلی کوردستان راگەیەنرا کە ئەوەش بە مانای کابینە یاخود ئەنجومەنی وەزیران بوە.

نەوشیروان مستەفا ئەمین، لە کتێبەکەیدا بە ناونیشانی (حکومەتی کوردستان، کورد لە گەمەی سۆڤیەتدا) نوسیویەتی: "ناولێنانی بەم جۆرە یەکەمیان بۆ رەواندنەوەی ترسی دوژمنان بو بۆ ئەوەی بە جیاوازی خوازی و پێکهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆ تاوانبار نەکرێن. دوەمیش، چاولێکەری حکومەتی ئازەربایجان بوە، چونکە ئەوانیش هەمان ناویان لە دەزگای وەزارەتەکانیان نابو".

ئاماژەی بەوەشکردوە، حکومەتی کوردستان دەوڵەتێکی سەربەخۆ نەبوە نە خۆی بە جیاوازو سەربەخۆ دادەنا لە ئێران، نە هیچ دەولەتێکیش بە سەربەخۆی دەناسی. حکومەتێکی دیفاکتۆ بو لەناو چوارچێوەی دەوڵەتی ئێراندا.

قازی محەمەدیش لەگفتوگۆیەکدا کە لەژمارە (100)ی رۆژنامەی کوردستاندا بڵاو کراوەتەوە دەڵێت: ئێمە سەربەخۆییمان ناوێت لەبەر ئەوەی ئێمە لە دەوڵەتی ئێراندا ئەجزای قانونی ئەساسی وەربگرین و دەشمانەوێت بە خود موختاری لەسایەی بەیداخی ئێران بژین و ماوەی چوارساڵیشە خودموختاری داخلیمان وەرگرتوەو بە خود موختاری دەژین.

"حاجی بابا شێخ" وەک یەکەمین سەرۆک وەزیرانی ئەو کابینەیە دەستنیشانکراو محەمەد حسێن خانی سەیفی قازی وەک وەزیری پێشمەرگەو  مەلا حوسێنی مەجدی وەک سەرۆکی دادگا و حاجی مستەفای داودی وەک وەزیری بازرگانی و سەیید ئەحمەد ئەیوبیان وەک وەزیری تەندروستی ومحەمەد ئەمین مەعین_یش وەک وەزیری ناوخۆی ئەو کۆمارە دەستنیشانکران.

ئەو کۆمارە کە ماوەی (11) مانگ تەمەنی بوە، روبەرەکەی زیاتر لە (37) هەزار کیلۆمەتری چوار گۆشە بوەو ژمارەی دانیشتوانەکەی بە نزیکەی (یەک) ملیۆن کەس خەمڵێنراوە. زمانی کوردی، زمانی فەرمی بوەو دراوی کۆمارەکەش ریاڵی ئێرانی بوە.

دەستکەوتەکانی کۆمارەکە
ئەگەرچی کۆمارەکە (330) رۆژ تەمەنی بوە کە دەکاتە نزیکەی (11)مانگ،  بەڵام لەو ماوە کەمەدا کۆمارەکە دەستکەوت گەلێکی زۆری بە دەستهێناوە، لە گرنگترینیان:
* لە بواری کلتوری  رۆشنبیریدا خزمەتێکی بەرچاوی کردوە، کە لەو ماوە کەمەدا چەندین خوێندنگای لە سنوری کۆمارەکەدا کردوەتەوەو هاوکات چەند چاپخانەیەکیشی دامەزراندوە. جگە لەوەش چەندی گۆڤارو رۆژنامەی بە ناوەکانی (هەڵاڵەو کوردستان و هاواری) بڵاو دەکردەوە.


* حه‌سه‌ن قازی له‌ هه‌ڤپه‌یڤینێکدا له‌گه‌ڵ به‌شی کوردی ده‌نگی ئه‌مەریکا ده‌ڵێت: یه‌کێک له‌ ئاکامه‌کانی کۆمار یه‌که‌مجار له‌مێژوی تازه‌ی کوردستاندا ده‌توانین بڵێن گه‌وره‌ترین ده‌ستکه‌وتی کۆمار ئه‌و لایه‌نه‌ سه‌مبولیکانه‌ بو که‌ بۆ کێشه‌ی کورد هاته‌ گۆڕێ و‌ له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ تا ئێستا ده‌بینین که‌ گه‌لی کورد ده‌توانێ خه‌باتی خۆی به‌رده‌وام بکات و‌ له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ داخوازیه‌کانی خۆی پاساو بدات.

ئەو نوسەرە باس لە نەزانراوێک دەکات و دەڵێت: ئەگەر روداوێکی تایبەتی له‌ لایه‌ن حیزبێکه‌وه‌ یا له‌لایه‌ن کۆمه‌ڵێکه‌وه‌ ده‌ستی پێکردبێت، له‌ دواتردا ئه‌نجامه‌کانی و داخوازیه‌کانی له‌چوارچێوه‌ی حیزبێکی سیاسیدا دێته‌ ده‌رێ، بەڵام‌ کۆماری کوردستان به‌شێکه‌ له‌ مێژوی کورد و به‌ حیزبێکه‌وه‌ نه‌به‌ستراوه‌ته‌وه .

لەشکرکێشی سوپای ئێران و کەوتنی کۆمارەکە
دوای هەڵکردنی گڵۆپی سەوزی رۆژئاواییەکان بۆ دەوڵەتی ئێران لەلایەک و دواتریش کەوتنی کۆماری ئازربایجان کە پەیوەندی راستەوخۆی بە کۆماری مەهابادەوە هەبو، سوپای ئێرانی لەشکرکێشی بە ئاڕاستەی کۆماری مەهاباد جوڵاندو لە (17)ی کانونی دوەمدا سوپای ئێران ئاڵای کوردستانی لە مەهاباد داگرت.

ئەوەبو هەریەک لە (قازی محەمەدی سەرۆکی کۆمارو سەدری قازی وەزیری جەنگ و بابا شێخ عەلی سەرۆک وەزیران) خۆیان رادەستی فەرمندەی لەشکری چواری ئێران کرد کە بەڵێنی سەلامەتی پێدان. بەڵام دادگای سەربازی بۆ قازی محەمەدو هاوڕێکانی پێکهێنراو سەرۆکی کۆمارە کوردیەکەش رەخنەی توندی ئاراستەی دادگاکە کرد بەهۆی ئەوەی دادگاکە سەربازییە، بەڵام ئەمان خەڵکی مەدەنین.

دواجار، رۆژی (23)ی کانونی دوەم بڕیاری دەرکردنی سزای لەسێدارەدانیان بۆ دەرچو، لە (31) ئاداردا قازی محەمەد و هاوڕێکانی لە سێدارەدران.

وەک رۆژنامەنوسێکی سەردەمی شای ئێرانیش دەیگێڕێتەوە، پێشەوا قازی محەمەدی سەرۆک کۆماری کوردستان داوایکردوە، تیربارانی بکەن، چونکە لە سێدارەدان شەرعیی نیە، هاوکات رێگەیشی نەداوە چاوی ببەسترێت و وتویەتی: حەز دەکەم لە کۆتا چرکەی ژیانیشمدا بە سەربەرزی و چاوی کراوەوە لە نیشتیمانی خۆشەویستم بڕوانم.

قازی، رودەکاتە سەربازانی مەیدانەکەش و دەڵێت: ئێوە قازی محەمەدێک دەکوژن، بەڵام بزانن لە ھەر تنۆکە خوێنێکی من، قازی محەمەدێکی دیکە شین دەبێتەوە. دواجار دەڵێت: "داوا لە گەلی کورد دەکەم خەباتی خۆی لەپێناو رزگاریی کوردستاندا پەکنەخات".


هۆکارەکانی کەوتنی کۆمار
كریس كۆچێرا ئاماژە بەوەدەکات، لەسەرەتاوە نیشانەكانی لەناوبردنی كۆماری كوردستان و لەسێدارەدانی پێشەوا دەركەوتبون، بەڵام ئەوان هەستیان پێنەكردبو.

کریس کۆچێرا باس لەوەدەکات،  كشانەوەی هێزەكانی سۆڤیەت لەئێران و بەجێهێشتنی خاكی ئێران، كە كورد بە پشتیوانی خۆی دەزانی یەکێک بوە لە هۆکارە سەرەکیەکانی روخانی ئەو کۆمارە کوردییە.

جگەلەوەش، وتارەكەی (جۆرج ئالنی) سەفیری  ئەو کاتی ئەمریكا لەتاران بە ئاشکرا پشتکردنە ئەو کۆمارەی تیدا دەخوێنرایەوە کە هەڵوێستی ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا دژ بەو کۆمارە کوردییە چونکە(جۆرج ئالنی) بە ئاشکرا رایگەیاند:" ئەوان وەک گەلی ئەمەریکا  لەگەڵ سەروەری و یەكپارچەیی خاكی ئێراندان".

لە لایەکی دیکەوە، سۆڤیه‌ت پەیمانی بە حکومەتی ئێران دا کە لە باکوری ئێران ئەکشێتەوەو کشانەوەی سۆڤیەتیش بە مانای خێرا لە ناوچونی ئەو کۆمارە کوردیە دەهات، چونکە کۆمارەکە هەر لە سەرەتادا بە پشتگیری سوپای سورو سۆڤیەتیەکان زەمینەی دروستبونی هاتە کایەوە.

لەمانگی حوزەیراندا، ئێران دەستی گرتەوە بەسەر ئازربایجاندا. ئەمە بوە ھۆی‌ دابڕانی کۆماری‌ مەھاباد لە سۆڤیه‌ت و دواجار بوە ھۆی‌ داڕمانی  خودی کۆمارەکە. لەلایەکی دیکەوە، خێڵە کوردیەکان کە لەسەرەتادا بە هەمو شێوەیەک پشتیوانیان لەکۆمارەکە راگەیاندبو، پشتگیرییەکانیان بۆ قازی محەمەد لە کەمبونەوەدا بو، چونکە بەرھەم‌و سەرچاوەی‌ داراییان نەما‌و شێوازی ژیانیان بەھۆی‌ دابڕانەکەوە بەرەو سەختی چو، جگە لەوەش یارمەتی دارایی‌ و سەربازی لە سۆڤێتەوە نەما‌و خێڵەکان هیچ ھۆکارێکیان بۆ پشتگیریکردنی قازی محەمەد نەئەبینییەوەو زۆرێک لەخێڵەکان قازیان بەجێ‌ دەھێشت.

لای خۆشیەوە، ئارچیبالد بولۆچ رۆزڤڵت، نوسەری ئەمەریکی لە کتێبەکەیدا "کۆماری کوردیی مەھاباد" نوسیویەتی: کێشەی‌ سەرەکی کۆماری کوردستان ئەوەبوە کوردەکان پێویستیان بە سۆڤیەت بو، تەنھا چانسیان، ھێزی سوپای‌ سور بو. بەڵام ئەم پەیوەندییە نزیکەیان لەگەڵ ستالین‌ و سۆڤیه‌ت وایکرد زۆربەی‌ ھێزە رۆژاواییەکان پشتی ئێران بگرن.

راستە قازی محەمەد نكۆڵیی لەو راستییە نەئەکرد کە لەڕوی داراییەوە پشتیان بە سۆڤیه‌ت بەستوە، ئەوەی رەتئەکردەوە کە حیزبی دیموکراتی کوردستان پارتێکی کۆمۆنیست بێت، رایگەیاند ئەوە درۆیەکە کە دەسەڵاتدارانی سوپای‌ ئێران دروستیان کردوە، جگە لەوەی ئامانجەکانی خۆی‌ بە زۆر جیاواز لەوانەی سۆڤیه‌ت لەقەڵەمدا، بەڵام ئەوە قەناعەتپێکەر نەبو لەوەی کە رۆژئاواییەکان لەنێوان ئێران و کۆماردا، ئێران هەڵنەبژێرن.