راپۆرتی/ سامان عومەر

هاوسەرگیری پێشوەخت، چونە ناو پرۆسەی‌ هاوسەرییە لەلایەن کچان و کوڕان پێش ئەوەی‌ کاتی‌ هاوسەرگیرییان هاتبێت و تەمەنی (18) ساڵی و قۆناغەکانی کامڵبونیان تێپەڕاندبێت، هەندێجار ئەم جۆرە هاوسەرگیرییە بەئاسانی و بێ گرفت دروست دەبێت، بەڵام زۆرجاریش کێشەی کۆمەڵایەتی لەناو خێزانەکان دروست دەکات، سەرئەنجام بەجیابونەوە کۆتایی دێت.

"زیاتر لەفاکتەرێک هەیە"
ساڵانە چەندین هەڵمەتی هۆشیاری خێزانی لەڕێگەی رێکخراوەکانەوە بۆ مامۆستایانی ئاینی و خوێندکاران ئەنجام دەدرێت، بەڕای شارەزایانی مافی مرۆڤیش چەند فاکتەرێک هەیە بۆ پەنابردن بۆ ئەو جۆرە هاوسەرگیرییە.

سامان سیوەیلی، راوێژکاری خێزانی بە (سبەی) راگەیاند: زیاد لەهۆکارێک لەپشت هاوسەرگیری پێشوەختەوە هەیە، دیارترینیان مامەڵەی نایەکسانی خێزان و توندوتیژی و خراپ مامەڵەکردنە لەگەڵ هەرزەکاران، هەروەها بەزۆر بەشودانی کچان و ژنهێنان بۆ کوڕان کە لەناو بەشێک لەخێزانەکان ئامادەیی هەیە.
سەرباری ئەوانەش، وەک ئەو راوێژکاری خێزانییە دەڵێت: "هەندێ جار خودی کوڕان و کچانیش خۆیان خوازیاری ئەم جۆرە هاوسەرگیرییەن".

ئاماژە بە پاڵنەرێکی دیکەش دەکات و وتی: "پاڵنەرێکی دیکە چاولێکەرییە کاتێک کوڕان و کچان دەبینن هاوڕێیەکیان هاوسەرگیری ئەنجامداوە، ئەوانیش حەزدەکەن هاوشێوەی ئەوان هەنگاو بنێن بەرەو ئەم پڕۆسەیە".

لوقمان حاجی، شارەزای بواری مافەکانی مرۆڤ، ئاستی رۆشنبیری و باری ئابوری خێزان بەهۆکاری ئەم هاوسەرگیرییە دەزانێت و پێیوایە خێزانی رۆشنبیر رێگە بە کچ یان کوڕەکانیان نادەن ئەمجۆرە هاوسەرگیرییە ئەنجام بدەن. لەمڕوەوە بۆ (سبەی) ئەوەشی خستەڕو: باری ئابوری خێزان و هەژاری فاکتەرێکی تری ئەم هاوسەرگیرییەیە، چونکەهەندێ لەخێزانەکان زۆری ژمارەی منداڵ لەناو خێزانەکاندا بە سەربار دەزانن بەسەر خەرجی رۆژانەیانەوە.

"داب و نەریت، وەک هۆکار"
بەبڕوای توێژەرانی کۆمەڵایەتی و (چالاکانی مافی ئافرەتان) داب و نەریت هۆکارێکی تری ئەنجامدانی ئەم هاوسەرگیرییەیە، بەوەی کە لەکۆمەڵگای کوردیدا هیچ بەدیل و جێگرەوەیەک نییە بۆ ئەم شێوە هاوسەرگیرییە.

ئاوات خدر، توێژەری کۆمەڵایەتی پێیوایە تێڕوانینی کۆمەڵگا بۆ ژن هۆکارێکی تری ئەمجۆرە هاوسەرگیریەیە، چونکە لەکۆمەڵگای کوردیدا ژن وەک مەترسی و "بەرمیلی باروت" وێنادەکرێت، بۆیە بیرکردنەوە لەزو بەشودانی کچ لەترسی نەکەوتنە هەڵەو کردەوەی ناشایستە، پاڵنەری سەرەکییە بۆ ئەم هاوسەرگیرییە.

ئەو توێژەرە بۆ (سبەی) وتی: داب و نەریتیش هۆکارە، چونکە خەڵکانێک پێیانوایە کوڕ و کچەکانیان تا زوتر بخرێنە ناو پرۆسەی هاوسەرگیریەوە، کارێکی باشە و داوێن پاکیان دەپارێزرێت و کێشەیان بۆ دروست نابێت.

"یاسایەکی مەتاتی"
لەزۆربەی وڵاتانی پێشکەوتوی جیهان هاوسەرگیری لەخوار تەمەنی (18) ساڵ بەپێی یاسا قەدەغەکراوە و سزای بۆ دانراوە، لەبڕگەی زەرورەتدا لە یاسای هاوسەرگیری عێراق و یاسای هەموارکراوی هاوسەرگیری هەرێمی کوردستان جیاوازی هەیە.

پارێزەر عەلی عەبدوڵا، بە (سبەی) راگەیاند: بەپێی یاسای (188)ی ساڵی (1959)ی عێراقی و هەموارکراو بەیاسای (15)ی ساڵی (2008) لەهەرێمی کوردستان، دەبێ ئەو کەسەی هاوسەرگیری ئەنجامدەدات تەمەنی (18) ساڵی تەواو کردبێت، بەڵام لەبڕگەیەکی یاسا عێراقییەکەو هەموارکراوەکەی هەرێمی کوردستاندا زەرورەت دیاریکراوە، بەجۆرێک ئەگەر زەرورەتێک هەبو کوڕ و کچەکە توانای جەستەیی و مادی و مەعنەویان تەواو بێت، دادوەر دەتوانێ بەپێی یاسا عێراقییەکە لەتەمەنی (15) ساڵی و بەیاسای هەموارکراوی هەرێم لەتەمەنی (16) ساڵیدا رێگە بە هاوسەرگیری بدات.

هاوکات جێگری سەرۆکی لیژنەی مافی ئافرەتان لە پەرلەمانی کوردستان نایشارێتەوە، کە یاسای هاوسەرگیری مەتاتیە، بەڵام دەڵێت: ناتوانین رێگا لەزەروریەتی یاساکە بگرین.

کەژاڵ هادی، بۆ (سبەی) وتیشی: راستە یاساکە ئاسانکاری کردوە بۆ هەندێ حاڵەتی زەرور، بەڵام لەئێستادا لەهەرێمی کوردستان ئەم جۆرە هاوسەرگیرییە لەزەرورەت چۆتە دەرێ و دەبینین هاوسەرگیری لەقۆناغی هەرزەکاریدا بەرەو زیادبون چوە.

ئاماژەی بە هەندێ حاڵەتی تایبەتیش کرد، کە دادوەر ناچار دەبێت هاوسەرگیری پێشوەخت پەسەند بکات، هەرچەندە ئەگەر لەڕوی جەستەیی و مەعنەویشەوە کوڕو کچەکە کامڵ نەبوبن، بۆیە ناتوانن رێگا لەزەرورییەتی یاساکە بگرین، چونکە لەڕابردودا حاڵەتی وا رویداوە کە بەهۆی "جوتبونی کچ و کوڕ بەر لەئەنجامدانی هاوسەرگیری" دادوەر ناچاربوە بۆ پاراستنی ژیانیان، پێش تەمەنی (18) ساڵی هاوسەرگیرییان پەسەند بکات.

"هاوسەرگیری پێشوەخت هۆکارێک بۆ جیابونەوە"
بەپێی ئامارێکی نافەرمی، هاوسەرگیری پێشوەخت لەهەرێمی کوردستان لەبەرزبونەوەدایە، بەجۆرێک لەسەر ئاستی وڵاتانی ئاسیا لەدوای کەنداو لەپلەی دوەمدایە، ئامارەکانیش لەباشوری کوردستان دەریانخستوە لەکۆی هەر شەش هاوسەرگیرییەک، جیابونەوەیەک رودەدات.

لەکۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا ئومێد موحسین وتەبێژی ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی کوردستان ئامارەکانی مامەڵەی هاوسەرگیری و جیابونەوەی بۆ ساڵی (2014) خستەڕو، کە لەناویدا رێژەی جیابونە جگە لەپارێزگای هەولێر لەهەریەکە لەپارێزگاکانی سلێمانی و دهۆک و کەرکوک و ئیدارەی گەرمیان  بە بەراورد بەساڵی (2013) (967) حاڵەت زیادیکردوە.

چالاکانی بواری مافەکانی ئافرەتان بەشێکی هۆکارەکانی جیابونەوەی هاوسەران، دەگەڕێننەوە بۆ هاوسەرگیری پێشوەخت و راشیدەگەیەنن، ئەنجامی هاوسەرگیرییە پێشوەختەکان دڵخۆشکەرنین.

جێگری سەرۆکی لیژنەی داکۆکی لەمافی ئافرەتان رونیکردەوە، بەهۆی نەبونی وەزارەتێکی تایبەتمەند بە کاروباری ئافرەتان ئامارێکی تەواو لەبەردەست دا نییە تا هۆکاری جیابونەوەکان بخاتەڕو، بەڵام بەپێی بەدواداچونەکانمان لە لیژنەکانی پەرلەمان و بەوتەی دادوەرو پارێزەرانی ناو دادگاکان و مامۆستایانی ئایینی، ئەوەمان بۆ رونبوەتەوە کە بەشێکی جیابونەوەکان پەیوەندی بە هاوسەرگیری پێشوەختەوە هەیە، چونکە کچان و کوڕان ئەم هاوسەرگیرییە لەتەمەنێکدا ئەنجام دەدەن کە لەڕوی جەستەیی و سایکۆلۆجی و دەرونییەوە کامڵ نەبون و خۆیان بۆ ئەم بەرپرسیارییەتییە ئامادە نەکردوە.

هەر بەپێی ئامارەکانی ئەنجومەنی دادوەری لەساڵی (2006)دا تا ساڵی (2015) نزیکەی (35) هەزار حاڵەتی جیابونەوە لەهەرێمی کوردستان تۆمار کراوە، کە پشکێکی جیابونەوەکان بۆ هاوسەرگیری پێشوەخت دەگەڕێتەوە.

قوربانی یەکەم لەم جۆرە هاوسەرگیرییەدا
هەرچەندە قوربانیانی ئەمجۆرە هاوسەرگیرییە دو لایەنەیەو زەرەرمەندی یەکەم تەنها رەگەزێک نییە، بەڵام لەبەرئەوەی کۆمەڵگای کوردی کۆمەڵگایەکی پیاوسالارییە بۆیە رەگەزی نێر دەرفەتێکی واڵاتری لەبەردەمدایە، پسپۆڕانی خێزانیش پێیانوایە شکستە هاوسەرگیرییەکان زیاتر جێکەوتە لەسەر رەگەزی مێ دورست دەکات و لەکۆمەڵگاشدا چاوی زیاتریان لەسەرە، ئەمەش وادەکات ماڵە باوانیان چاودێری زیاتریان بکەن و مامەڵەیەکی جیاوازتریان لەگەڵ بکەن، ئەمە بۆچونی سامان سیوەیلی راوێژکاری خێزانییە.


چارەسەر
هەرچەندە یاسا شکێنی و لادان لەبڕگە یاساییەکانی یاسای هاوسەرگیری لەوڵاتانی پێشکەوتو سزای توندی بۆ دانراوە، بەڵام بەڕای یاساناسان و پسپۆڕانی بواری خێزان، ئەو سزا مادییەی بۆ لادان لەیاسای هاوسەگیری  لەعێراق و هەرێمی کوردستان دانراوە، کەمەو هەمو کەسێک دەتوانێ بچێتە ژێر باری ئەو سزا مادییەوە.

پارێزەر عەلی عەبدوڵا بۆ (سبەی) رونیکردەوە، هەرکەسێک یاسا شکێنی بکات لەپرۆسەی ئەنجامدانی هاوسەرگیری سزای دو بۆ پێنج ساڵ زیندانی و، هەروەها سزای مادی یەک بۆ سێ ملیۆن دیناری بۆ دانراوە، کە ئەمە سزایەکی کەمەو هەمو کەسێک دەتوانێ بچێتە ژێر باری ئەم جۆرە سزایەوە بەتایبەت سزا مادییەکە.

پسپۆڕانی بواری خێزانیش دەڵێن، پێویستە وەزارەتی پەروەردەو پەرلەمانی کوردستان رێگا چارە بدۆزنەوە بۆ کەمکردنەوەی ئەم جۆرە هاوسەرگیرییەو کەموکوڕی یاساکە چارەسەر بکرێت، چونکە زۆرجار دایک و باوکەکان ئەم کەلێنەی یاساکەیان قۆستۆتەوە بۆ ئەوەی بتوانن کوڕ و کچەکانیان بخەنە ئەم پرۆسەی هاوسەرگیری پێشوەختەوە.

سیوەیلی زیاتر لەوبارەیەوە قسەی کردو ئاماژەی بەهۆکارەکانی چارەسەر بۆ کەمکردنەوەی ئەمجۆرە هاسەرگیرییە کردو وتی: پێویستە پێداچونەوە بۆ یاسای هاوسەرگیری بکرێت لەپەرلەمان و سزاو بەربەستی گەورە بۆ ئەو کەسانە دابنرێت کە پەنا بۆ ئەم جۆرە هاوسەرگیرییە دەبەن، هەروەها هەنگاونان بۆ هۆشیارکردنەوەی خوێندکاران لەناوەندەکانی خوێندن بەتایبەت لەکۆتاییەکانی قۆناغی خوێندنی بنەڕتی و سەرەتای ئامادەیی بەشێوەیەک لەلایەن توێژەرانی کۆمەڵایەتییەوە وانەی هۆشیاری خێزانی بخوێنرێت.

باس لەوەش دەکات، بەشێکی کوڕان و کچان لەناوەندەکانی خوێندن کێشەی سۆزدارییان هەیەو پێیانوایە، بە ئەنجامدانی هاوسەرگیری بەو ئاواتانە دەگەن کە لەچوارچێوەی پەیوەندییە سۆزدارییەکاندا هەیانە، بەڵام دوای ئەنجامدانی هاوسەرگیرییە پێشوەختەکە، جگە لەکێشە خێزانییەکان زۆرجار لەدەستدانی خوێندن یان دابەزینی ئاستی زانستی خوێندکاریش بەدوای خۆیدا دەهێنێت.