(سبەی):
راپۆرتی: لاوک ئەمجەد

رۆژی (24)ی نیسان، هاوکاتە لەگەڵ یادی (100) ساڵەی "کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان" لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی عوسمانییەکان، زۆربەی وڵاتانی جیهان دان بەوەدا دەنێن کە ئەوەی بەرامبەر ئەرمەنەکان کرا کۆمەڵکوژی بو، بەڵام تا ئێستا تورکیا ئامادە نیە دان بەو راستییەدا بنێت و دەڵێت: روداوەکە بەو شێوەیە نیە کە باسی لێوە دەکرێت.

ئەم رۆژە هاوكاتە لەگەڵ رۆژی یادەوەری ئاشورییەكان كە تیایدا “250” هەزار لە ریش سپی و ژن و مناڵی ئەرمەن زیندانی كران، دوای ئەوەی سوپای عوسمانیەكان لە ماڵەكانی خۆیانیان هێنایاننە دەرو ناچاریان كردن سەدەها میل بە پێ ببڕن بۆ بیابان “ئەنسۆریا”و هاوكات بێبەشكردنیان لە خواردن و خواردنەوە، لەكۆتایشدا بە شێوەیەكی زۆر نامرۆڤانەو دور لە هەمو بەها مرۆییەكان دەستیان كرد بە كوشتنیان.

بەوتەی شارەزایانی بواری مێژو، لەو هەڵمەتەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا کە خۆی لە راگواستن و کوشتنی بە کۆمەڵ دەبینێتەوە، (1) بۆ (1.5) ملیۆن کەس کوژراون و گیانیان لەدەستداوە.

کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان، بە یەکێک لە تاوانە گەورەکانی مێژوی نوێ دادەنرێت کە لە ساڵی (1915)دا دەستیپێکرد و تاوەکو ساڵی (1923) درێژەی کێشا، جگە لەوەش دوەم گەورەترین کۆمەڵکوژییە لە دوای هۆڵۆکست.

جگە لە ئەنجامدانی کۆمەڵکوی، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دەستیکرد بە راگواستن و راوەدونانی ئەرمەنەکان لە خاکی خۆیانەوە بۆ سوریا، کە سەدان میلیان بە ناچاری دەبڕی و بەشێکیشیان بەهۆی نەبونی ئاو و خۆراکەوە لە رێگە گیانیان لەدەستدا.

کێ کۆمەڵکوژییەکەی ئەنجامدا


بڕیاری ئەنجامدانی پرۆسەی کۆمەڵکوژی دژ بە ئەرمەنەکان لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا لەلایەن حیزبی حاکمی ئەو کاتە (کۆمەڵەی یەکێتی و گەشەپێدان) دەرچو، کە سێ کەس لە ئەندامانی ئەو حیزبە بەرپرسیاری یەکەمن لەو کۆمەڵکوژییە.

یەکەم: محەمەد تەڵعەت، وەزیری ناوخۆ لە ساڵی (1915)دا و سەرۆک وەزیران لە ساڵی (1917)



دوەم: ئەنوەر ئیسماعیل، وەزیری جەنگ.



سێیەم: ئەحمەد جەمال، وەزیری جەنگی و حاکمی سەربازی ویلایەتی سوریا.



سەرچاوە مێژوییەکان باس لەوە دەکەن، ئەو سێ بەرپرسی حیزب و حکومەت گروپێکیان لە ژمارەیەک "تاوانبار و بەدەر لە یاسا" بەناوی گروپی "پێکهاتەی تایبەت" دروستکردبو، کە ئەرکیان ئەنجامدانی کۆمەڵکوییەکان بو.

هۆکارەکەی



سەرچاوە مێژوییەکان باس لەوە دەکەن، کە هۆکاری سەرەکی ئەنجامدانی کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان لەلایەن ئیمپراتۆریەتی عوسمانییەوە، ئەوەبو کە عوسمانییەکان پێیانوابو ئەرمەنەکان رێگرن لەبەردەم یەکگرتنەوەی نەتەوەی تورکی، بۆیە هەوڵیاندا لەو رێگەیەوە دیموگرافیای ئەرمەنەکان بسڕنەوە.

دانپێدانانی نێودەوڵەتی



نەتەوەیەکگرتوەکان دەڵێت ئەوەی رویدا کۆمەڵکوژییە، بەڵام تورکیا رەتی دەکاتەوە، جگە لەوەش تا ئێستا (20) وڵات دانیان بە کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکاندا ناوە لەگەڵ (42) ویلایەتی ئەمەریکا و کۆنگرێس، هەروەها زۆرێک لە پسپۆڕان و شارەزایانیش جەخت دەکەنەوە لەوەی کە ئەوەی بەرامبەر بە ئەرمەنەکان کراوە کۆمەڵکوژییە.
جگە لەوەش ژمارەیەک رێکخراو دانیان بە کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکاندا ناوە کە بریتین لە (نەتەوە یەکگرتوەکان، یەکێتی ئەوروپا، ئەنجومەنی کڵێساکانی جیهان، رێکخراوی مافەکانی مرۆڤ، کۆمەڵەی مافەکانی مرۆڤ لە تورکیا، میرکۆسۆر، کۆمەڵەی گەنجانی مەسیحی)

هاوکات هەریەکە لە دەزگاکانی راگەیاندنی (نیویۆرک تایمز و ئاسۆشەیتد پرێس و لۆنس ئەنجلۆس تایمز) دانیان بە کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکاندا ناوە.

تورکیا بۆچی دەترسێت لە دانپێدانان بە کۆمەڵکوی ئەرمەنەکان؟



ساڵی (2005) یاسایەک لە پەرلەمانی تورکیا دەرچو کە دانپێدانان بە کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان تاوانە، بەشێکیش لە شارەزایان باس لەوە دەکەن، یەکێک لە رێگرییە سەرەکییەکان بۆ وەرنەگرتنی تورکیا وەک ئەندام لەیەکێتی ئەوروپا ئەو داپێدانانەیە، جگە لەوەش تورکیا ترسی لەو قەرەبو گەورەیە هەیە کە لە حاڵەتی دان پێداناندا دەبێت بیدات بە ئەرمەنەکان.

قەرەبوی تورکیا بۆ ئەرمەنەکان



 مێژو نوسان دەڵێن ئەگەر تورکیا دان بە کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکاندا بنێت، ئەوا دەبێت قەرەبوی روخاندنی (2700) کەنیسە و زیاتر لە (2000) خوێندنگە بکاتەوە، لەگەڵ قەرەبوکردنەوەی یەک ملیۆن و (500) هەزار خێزان کە لەو پرۆسەیەدا کوژران.
بەپێی پێشبینییەکان، تورکیا دەبێت لەبەرامبەر کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان لە ساڵی (1915) تا ساڵی (1923)، (105) ملیار قەرەبو بداتەوە.

ئۆباما ئەرمەنەكانی بێ ئومێد كرد



باراك ئۆبامای سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا روداوەكانی ساڵی (1915)ی ئەرمەنەكان بە "كارەساتی گەورە" ناودەبات كاتێك لەسەر دەستی عوسمانییەكان روبەڕوی "كۆمەڵكوژی" كرانەوە.
ئۆباما لە بەیاننامەیەكدا كە بەبۆنەی ساڵیادی (100) ساڵەی ئەرو روداوەوە بڵاویكردەوە، رایگەیاند: ئەمساڵ یادی كارەساتێكی گەورە دەكەینەوە، كە یەكەم كارەساتی بەكۆمەڵە لە سەدەی بیستەمدا.
ئاماژەی بەوەشكرد، رۆشنبیری و كلتوری ئەرمەنەكان لە نیشتیمانەكەی خۆیاندا لەگەڵ یەك ملیۆن و (500) هەزار هاوڵاتی سڕانەوە، جگە لەوەش هەرگیز ئەو روداوە لە بیر ناكەین و هەمیشە وانەی لێە فێر دەبین، تاوەكو نەوەكانی داهاتو دوبارەی نەكەنەوە.
ئەو وتانەی سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا لەكاتێكدایە، كە لەكاتی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكانیدا بەڵێنی بە ئەرمەنەكان دابو كە كارەساتی ئەرمەنەكان بە كۆمەڵكوژی بناسێنێت، بەڵام تائێستا ئۆباما كارەساتی ئەرمەنەكانی بە كۆمەڵكوی ناو نەبردوە.

پاپای ڤاتیکان و نیگەرانییەکانی تورکیا



پاپا فرانسیس پاپای ڤاتیکان لە میانی رێورەسمێکدا کە بەبۆنەی یادی ١٠٠ ساڵەی کوشتنی ئەرمەنییەکان کەلە رۆما بەرێوەچو رایگەیاند: ئەو کوشتوبڕەی کە ١٠٠ ساڵ لەمەوبەر لەسەر دەستی حکومەتی عوسمانی بەسەر ئەرمەنییەکاندا ھێنرا، یەکەم تاوانی کۆمەڵکوژیی بو کە لە سەدەی بیستەم دا ئەنجامدرا.
وتەکانی پاپا فرانسیس بەرپرسانی باڵای ئەنکەرەی نیگەران کردوە، لایخۆشیەوە وەزارەتی دەرەوەی تورکیا ئەو وتانەی پاپای سەبارەت بە کوشتاری ئەرمەنەکان رەت کردۆتەوە و رایگەیاندوە ئەو روداوەی بەسەر ئەرمەنەکان ھاتوە ناچێتە بواری “جینۆساید” یاخود کوشتی بە کۆمەڵ کە لەلایەن تورکیای عوسمانییەوە ئەنجامدرا.

چاودێران چی دەڵێن



لەماوەی چەند رۆژی رابردودا یەکێتی ئەوروپا دانی بە کۆمەڵکوی ئەرمەنەکاندا نا و داوای لە حکومەتی تورکیاش کرد دان بە رابردوی خۆیدا بنێت لەبارەی ئەو کۆمەڵکوژییەوە، تاوەکو بتوانێت پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و ئەرمینیا ئاسایی ببێتەوە.
هەروەها چاودێرانی ئەوروپی باس لەوە دەکەن، خەونی تورکیا بۆ بون بە ئەندام لە یەکێتی ئەوروپا بەرەو لەناوچون دەچێت، بەتایبەتیش کاتێک تورکیا لە ساڵی (1999)دا هەلی بە ئەندامبونی هەبو لەو یەکێتییە، جگە لەوەش چەندین وڵاتی دیکە بون بە ئەندام لە یەکێتی ئەوروپا، بەڵام تورکیا لە شوێنی خۆیدا ماوەتەوە و تاکە هەلیش بۆ ئەوەی ئەو وڵاتە ببێتە ئەندام لە یەکێتی ئەوروپا، دانپێدانانە بە کۆمەڵکوی ئەرمەنەکان.

كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان توركیای توشی شڵەژان كردوە



رۆژێك پێش یادكردنەوەی (100) ساڵەی كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان، پەرلەمانی نەمسا ئەو تاوانەی بە جینۆساید ناساند و توركیاش باڵیۆزی خۆی لەو وڵاتە بانگهێشت كرد، سەرۆكی ئەرمینیاش دەڵێت: ئامادەین پەیوەندییەكان ئاسایی بكەینەوە.
رۆژی چوارشەممە سەرۆكی شەش پارتی سیاسی لە پەرلەمانی نەمسا بەیاننامەیەكیان بڵاوكردەوە و تێیدا روداوی كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكانیان لە ساڵی (1915)دا لەسەر دەستی عوسمانییەكان بە جینۆساید ناساند.
لەكاردانەوەی ئەو بەیاننامەیەشدا، وەزارەتی دەرەوەی توركیا بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە و تێیدا ئاماژەی بەوەكرد، كە بانگهێشتی حەسەن غۆیوش، باڵیۆزی توركیایان لە نەمسا كردوە بۆ گفتوگۆكردن لەوبارەیەوە.
لە بەیاننامەكەی وەزارەتی دەرەوەی توركیادا ئەوەش هاتوە "پەرلەمانی نەمسا دەسەڵاتی ئەوەی نیە تۆمەت بخاتە پاڵ گەلی توركیا، جگە لەوەش ئەوەی ئەوان باسی لێوە دەكەن، پێچەوانەی مێژوە".
جەختیش دەكەنەوە لەوەی "توركیا ناچێتە ژێر فشاری هیچ لایەنێك بۆ دانپێدانان بەو كارەی كە ئەنجامی نەداوە".
لای خۆشییەوە سیرەج سەركسیان، سەرۆكی ئەرمینیا رایگەیاند: ئەوان ئامادەن بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان بەبێ هیچ مەرجێكی پێشوەخت و جگە لەوەش سەركردایەتی توركیا دەبێت ئامادەیی تێدابێت بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان.