|
پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەرێم لە دۆخێکی کارەساتاویدایە
|
دیمانە: سبەی
هۆشیار عومەر عەلی، ئەندامی ژوری پەیوەندییە دیبلۆماسییەکانی بزوتنەوەی گۆڕان و مامۆستای زانستە سیاسییەکان لە زانکۆی گەشەپێدانی مرۆیی پێیوایە، پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەرێم لە دۆخێکی کارەساتاویدایەو دەڵێت: ئەو کەسانەی پەیوەندییەکان بەڕێوە دەبەن، لە سەر بنەمای حیزبی و خزم خزمێنە و مەحسوبیەت دانراون.
ناوبراو لەم دیمانەیەیدا لەگەڵ (سبەی) ئاماژە بەوەش دەکات، لە کوردستان جێگۆڕکێ کراوە بە سیاسەتی ناوخۆ و سیاسەتی دەرەوە. لە ناوخۆ چەک لە جێگەی سیاسەت یەکلاکەرەوە بوە لە ململانێکاندا، لەکاتێکدا لە پەیوەندییەکانی دەرەوەدا سیاسەتێک کراوە کە دور بوە لە واقیع.
هەر لەمڕوەوە هەڵوێستی بزوتنەوەی گۆڕانیش روندەکاتەوە بەوەی کار دەکات بۆ بونی ستراتیژێکی سەربەخۆ لە پەیوەست بە پەیوەندییەکانی دەرەوە، لە هەمانکاتدا چەند خاڵێکیش دەخاتەڕو بۆئەوەی زەمانەتی ئاسایشی کوردستان بکرێت، لەوانە رێکخستنی ناوماڵی کورد، بە دامەزراوەیکردنی سیاسەت داڕشتن و بڕیاردان، بەهێزکردنی بنەماکانی هێزی کورد لە ناوخۆ بە تایبەت لەڕوی ئابوری، دیبلۆماسی و سەربازییەوە.
سبەی: قسە و رەخنەی زۆر دەوترێت لەسەر پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان بە دەرەوە، ئایا تا چەند ئەو رەخنانەی لە پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەرێم دەگیرێت لەجێی خۆیدایە، یان پەیوەندییەکانی دەرەوەی ئێستای هەرێمی کوردستان لەڕوی تیۆری و پراکتیکەوە چۆنە و تۆ چۆنی دەبینیت؟
هۆشیار عەلی: بێگومان وەکو بەشێک لەو دۆخە سیاسیەی لە کوردستان هەیە، کە ئەستەمە مرۆڤ بتوانێت نمونەی لە هیچ دەوڵەتێکی جیهاندا بدۆزێتەوە، پەیوەندییەکانی دەرەوە بە ناو وەکو وەزارەت هەیە، بەڵام لە پراکتیکدا ئامرازێکە بەدەست حیزبەوە کە دەچێتە خزمەت بەرژەوەندی و ئامانجەکانی حیزبەوە نەوەکو هەرێمی کوردستان. ئەگەر بڕوانیت لەو کەسانەی پەیوەندییەکان بەڕێوە دەبەن، تەنانەت ئەو کوردانەی لەسەر پشکی هەرێمی کوردستان باڵیۆزی عێراقن لە دەوڵەتانی تر، هەمویان لەسەر بنەمای حیزبی و خزم خزمێنە و مەحسوبیەت دانراون نەوەک شارەزایی و لێهاتویی و ئەزمون. پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەرێم لە دۆخێکی کارەساتاویدایە، چونکە کەسەکان لەسەر ئەو بنەمایانە دانراون کە ئاماژەم پێکردن و هەر یەکەو بە ئاراستەی حیزبەکەی خۆی، چ یەکێتی بێت یان پارتی، کار دەکات و فەرمانی حیزب جێبەجێ دەکات. لەوەش کارەساویتر تا ئێستاش یەکێتی و پارتی نوێنەری حیزبیان لە پاڵ نوێنەرایەتی هەرێمی کوردستاندا هێشتوەتەوە.
پەیوەندییەکانی دەرەوەی کورد بە گشتی کۆمەڵێک گرفتی ریشەییان هەیە. لەوانەش، بونی دیدگایەکی ئایدییەڵیستی بۆ سیاسەتی دەرەوە کە ئەمەش سەرچاوەی زۆرێک لە شکستەکانە، چونکە هیچ دەوڵەتێک لەو دیدگایەوە سیاسەتی دەرەوە ناکات، حیزبایەتی جێگەی دەوڵەتداری گرتۆتەوە بۆیە دەبینیت دەزگاکانی حکومەت بە دامەزراوە نەکراون و حکومەتیش ئامرازێکە بەدەست حیزبەوە. هەروەها نا ئامادەیی بیری ستراتیژی لە سیاسەت داڕشتندا یەکێکی ترە لە گرفتە سەرەکیەکان، کە لە مێژوی کورد ورد دەبینەوە دەبینین زۆر جار کورد دوای سیاسەتی ئەوانیتر دەکەون و کاردانەوەیان هەیە بۆ روداوەکان نەک بەشێک بن لە روداوەکان. کورتبینی و نەبونی بیری ستراتیژی ئەو هەمو کێشەی لێکەوتوەتەوە لەگەڵ بەغدا و دەوڵەتانی دراوسێ کە دەیبینین. لە کوردستان جێگۆڕکێ کراوە بە سیاسەتی ناوخۆ و سیاسەتی دەرەوە. لە ناوخۆ چەک لە جێگەی سیاسەت یەکلاکەرەوە بوە لە ململانێکاندا، لە کاتێکدا لە پەیوەندییەکانی دەرەوەدا سیاسەتێک کراوە کە دور بوە لە واقیع و لە کاتی ململانێشدا کورد خۆی بە دور گرتوە لە ململانێی سەربازی، بۆیە دواتر دۆخێک دروست بوە یان کورد نەیتوانیوە شەڕ بکات یان شەڕێکی دۆڕاوی کردوە.
یەکێکی تر لە گرفتەکان بونی ئەقڵی خێڵ و فەرامۆشکردنی نەتەوەیە لە پەیوەندییەکانی دەرەوە. ئەو حیزبانەی لە دەسەڵاتدان بەرژەوەندی کورد لە لێنزی بەرژەوەندی بنەماڵە و خێڵەوە دەبینن. بۆ ئەوان ئاسایشی نەتەوەیی کورد ئاسایشی بنەماڵە و خێڵە. دابەشبونی یەکێتی و پارتی بەسەر جەمسەری ئێران و تورکیادا نمونەیەکی رونی ئەم گرفتەیە. گرفتێکی تر پەیوەندیدار نەبونی ئاسایشی نەتەوەیە. واتا تائێستا ئاسایشی کورد بە رونی پێناسە نەکراوە، چونکە وەکو وتم روانگەیەکی نەتەوەیی بۆ پەیوەندییەکانی دەرەوە نییە. رەنگە ریشەیترین گرفت خۆشباوەڕی و دڵنیایی کورد بێت بەرامبەر بە سیاسەتمەدارانی دەوڵەتانی دیکە و ئاسان هەڵخەڵەتاندیان. کورد پەندێکی هەیە کە دەڵێت، ''ئەو پیاوە گێلەی کە خۆشباوەڕە، بەدەست خەڵکیەوە مێکوتی ساوەرە". جا ئەگەر بڕوانین دەبینین بە درێژایی مێژو کورد باجی خۆشباوەڕی خۆی داوە لە بڕواکردن بە بەڵێنە بەتاڵەکانی سیاسییەکانی عێراق و ناوچەکەو جیهان. ئەمەش بوەتە هۆی ئەوەی کورد مێکوتی ساوەر بێت بە دەست وڵاتانەوە دژ بە بەغدا هەر کات لە بەرژەوەندیان بوبێت.
کورد زۆر پشت بە رێککەوتننامە و دۆکیۆمێنتی نوسراو دەبەستێت، لە کاتێکدا هەمیشە لە سیاسەتدا بێهێز رێککەوتنامەی ئیمزا کردوە و بەهێز دڕواندویەتی. کورد رێککەوتنامەی ئازاری لەگەڵ سەدام ئیمزا کرد کەچی پاش پێنج ساڵ کە سوپای عێراق بەهێز بو کورد ناچار کرا بە ئاشبەتاڵ و ئێرانیش پشتی تێکرد و تەنیا کوردی بۆ بەرژەوەندی خۆی بەکارهێنا. لە نوسینەوەی دەستوردا کورد نیوەی خاکی کوردستانی کرد بە ناکۆکی لەسەر و لە مادەی (١٤٠)دا جێگەی کرایەوە و هەمو سیاسییە عێراقییەکان ئیمزاشیان کرد کەچی نەک تا کۆتایی ٢٠٠٧ جێبەجێنەکرا، بەڵکو ئێستا باوەڕیشیان پێنەماوە. چ دەستور یان هەر رێککەوتنامەیەک کە کورد هەبێت لەگەڵ بەغدا یان هەر دەوڵەتێکی تر تا ئەو کاتە دەمێنێت کە تۆ هێزی پاراستنیت هەبێت.
کەواتە گرفتە ریشەییەکانی پەیوەندییەکانی دەرەوە هەم لە دنیابینی و هەم لە جێبەجێکردندایە.
سبەی: یەکێک لەو رەخنانەی دەوترێت ئەوەیە لەم هەرێمە لەجیاتی پەیوەندی حکومەتی و دامودەزگا حوکمییەکان پەیوەندیدار، حیزب کاری دبلۆماسی دەکات و نوێنەرایەتی خۆی هەیە، هاوکات وڵاتانی دەوروبەریش زیاتر بە پەیوەندی لەگەڵ حیزبەکان مورتاحترن وەک لەگەڵ حکومەتی هەرێم، ئەمە بۆ؟
هۆشیار عەلی: چونکە دەوڵەتان، بەتایبەت دەوڵەتانی درواسێ، نایانەوێت دان بنێن بە هەرێمی کوردستاندا وەکو کیانێکی سیاسی. هەر بۆیە دەوڵەتان هانی حیزبەکان دەدەن نوێنەرایەتی حیزبی بکەنەوە. یەکێتی و پارتی لە پاڵ نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێمدا نوێنەرایەتی حیزبیشیان کردۆتەوە و ئەوەندەی پەیوەندییەکانیان لە رێگەی نوێنەرایەتی حیزبەوە رێکدەخەن لە رێگەی نوێنەرایەتیەکانی هەرێمەوە نایانکەن. لەمەشدا تەنیا و تەنیا کورد بەم شێوە کار دەکات. لە ئێستادا ئەمەریکا و بەریتانیا، بۆ نمونە، باڵیۆز و کونسوڵیان هەیە لە بەغدا و لە هەرێم، بەڵام کەسیان نوێنەرایەتی پارتەکانیا ناکەن، بەڵکو نوێنەرایەتی دەوڵەتەکانیان دەکەن و بۆ بەرژەوەندی دەوڵەت کار دەکەن. بە حیزبیکردنی پەیوەندییەکانی دەرەوە رەنگدانەوەی ئەو دۆخە سیاسیەیە کە لە کوردستان هەیە و حیزب دەستی ناوەتە بینەقاقەی هەمو کایەکانی کۆمەڵگە و دەرفەتی هەناسەدانیان لە فەزایەکی گشتی ئازادا پێنادەن.
سبەی: یەکێک لەو رەخنانەی لە پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەرێم دەگیرێت ئەوەیە، کە پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمایەکی ئایدیالیستییە، را و سەرنجی تۆ چییە لەمبارەیەوە، کێشە و کەموکوڕییەکانی پەیوەندی ئایدیالیستی چییە؟ یان رونتر پەیوەندییەک ماوە لە دنیای دبلۆماسیەتدا لەسەر ئەم بنەمایە؟
هۆشیار عەلی: لە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکاندا چەند تیۆر و قوتابخانەیەکی سەرەکی هەن. دەرکەوتنی ئایدیاڵیزم دەگەڕێتەوە بۆ پاش جەنگی یەکەمی جیهانی کە پاش جەنگ بیر لەوە کرایەوە کۆتایی بە جەنگ بهێنرێت و دواتر "کۆمەڵەی نەتەوەکان"یش بە هەمان ئامانج دروستکرد. ئایدیاڵیزم تەواو پێچەوانەی ریاڵیزمە و "یەکەمین منازەرەی مەزن" لەنێوان ئەم دو تیۆرییەدا بوە.
ئایدیالیزم جەخت دەکاتەوە لەسەر کۆتایهێنان بە جەنگ، راشناڵبونی مرۆڤ وەکو بونەوەر کە دەتوانێت لە رێگەی عەقڵەوە زاڵ ببێت بەسەر ململانێکاندا، گرنگی هاوپەیمانێتی نێوان دەوڵەتان، گرنگیدان بە بەها ئاکارییەکان لە سیاسەتی دەرەوە، بێ سودبونی هێز و جەنگ وەکو ئامرازی سیاسەتی دەرەوە و چەندین شیمانەی تر.
بەڵام بە هەڵگیرسانی جەنگی دوەمی جیهانی هەم ئایداڵیزم شکستی هێنا و هەمیشە کۆمەڵەی نەتەوەکان کە نەیتوانی رێگە لە جەنگ بگرێت. ئی. ئێچ. کار، مێژونوسی دیاری سەدەی بیستەم، لە پەرتوکی ''قەیرانی بیست ساڵەدا ١٩١٩-١٩٣٩'' کە لە ساڵی ١٩٣٩ بڵاوی کردەوە هێرش دەکاتە سەر ریالیزم و بە ''یۆتۆپیا'' ناوی دەبات. بە کوردییەکەی خۆمان ''خەیاڵ پڵاوییە''. لەو کاتەوە تائێستا تیۆری زاڵ لە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکاندا ریاڵیزمە.
سیاسەتی دەرەوەی تورکیا لەژێر کاریگەری ئەحمەد داود ئۆغڵودا نمونەیەکی زۆر رونە. ئۆغڵو لە سیاسەتی دەرەوەدا جەخت دەکاتە سەر ''بە سفرکردنی کێشەکان'' و ''ئەوپەڕی هاوکاری'' لەگەڵ دراوسێکانی و دەوڵەتان. بەڵام پاش چەند ساڵ بڕوانە، پەیوەندی تورکیا لەگەڵ سوریا لەوپەڕی خراپی و ئاڵۆزیدایە، لەگەڵ عێراقدا هیچ باشتر نییە، لەگەڵ ئێران بە هەمان شێوە خراپە، لەگەڵ روسیا دیسان ئاڵۆزە و تەنانەت لەگەڵ یەکێتی ئەوروپاش رۆژ بە رۆژ بەرەو ساردبونەوە دەچێت. ئەمەش ئەو راستیە دەسەلمێنێت کە هەر هەوڵێک بۆ سیاسەتکردن لە دەرەوەی ئەو یاسا و رێسایانەی لە مێژودا ریشەیان هەیە و لە واقعیشدا جێبەجێدەکرێن توشی نوشست و شکست دەبێت.
بە درێژایی مێژو دەوڵەتان سیاسەتی دەرەوەیان ریاڵیستی بوەو لە ئێستادا من بۆ خۆم هیچ دەوڵەتێک شک نابەم کە سیاسەتێکی ئایدیەڵیستی پێڕەو بکات بۆ پەیوەندییەکانی دەرەوە.
سبەی: تۆ لەچەند سیمینار و کۆڕێکدا باست لەوەکردوە کە دەبێت پەیوەندییەکانی هەرێم بگۆڕێت بۆ پەیوەندییەک لەسەر بنەمای ریاڵیستی، دەکرێت لێرەدا رونتر لە گرنگی ئەو جۆرە پەیوەندییە تێبگەین، یان رونتر پەیوەندی ریالیستی چییە؟
هۆشیار عەلی: ئەم پرسیارە زۆر گرنگە و سوپاست دەکەم بۆ ئەم پرسیارە. دەمەوێت بە وردەکارییەوە وەڵامی بدەمەوە. بۆ ئەمەش پشت بە پەرتوکێکی زۆر گرنگ دەبەستم کە بە ناونیشانی ''سیاسەتی دەرەوە: تیۆرییەکان، ئەکتەرەکان و کەیسەکان"، کە ستیڤ سمیت، هادفیڵد و تیم دەن ئیدیت کراوە و زانکۆی ئۆکسفۆر بڵاویکردۆتەوە.
ریالیزم سێ خاسیەتی سەرەکی هەیە کە ئەوانیش ئەمانەن: (١) گروپگه‌رایی، بۆ مانه‌وه مرۆڤه‌کان پێویستیان به گروپبون و پێکه‌وه‌بون هه‌یه. ئه‌مڕۆ گرنگترین گروپه‌کانی مرۆڤ ده‌وڵه‌ت - نه‌ته‌وه‌یه و گرنگترین سه‌رچاوه‌ی به‌شێکبون له گروپیش ناسیۆنالیزمه. به‌ڵام گرنگه جه‌خت له‌و خاڵه بکرێته‌وه که ریاڵیزم هیچ شیمانه‌یه‌کی نییه ده‌رباره‌ی سروشتی ده‌وڵه‌ت. ده‌کرێت هه‌ر جۆرێک له ده‌وڵه‌ت بێت که مرۆڤه‌کان تێدا کۆبونه‌ته‌وه. (٢) خۆپه‌رستگه‌رایی، به‌رژه‌وه‌ندی خود دواجار ره‌فتاری سیاسی دیاریده‌کات. خۆپه‌رستگه‌رایی ریشه‌یی له سروشتی مرۆڤدا هه‌یه. کاتێک به‌رژوه‌ندی خود و به‌رژه‌وه‌ندی کۆ له یه‌کده‌ده‌ن، به‌ژه‌وه‌ندی خود زاڵ ده‌بێت. وه‌کو گوتنی ریالیستی کالسیکی ده‌ڵێت: «نامرۆڤایه‌تی مرۆڤایه‌تیه له ژیر فشاردا». (٣) ناوه‌ندگه‌رایی هێز، هێز خاسیه‌تی بنچینه‌یی سیاسه‌ته. ته‌نانه‌ت له قۆناغی راو‌شکاریشدا نایه‌کسانی گه‌وره‌ی هێز هه‌بوە به هه‌ردو مانای زاراوه‌که: کاریگه‌ری کۆمه‌ڵایه‌تی یان کۆنترۆڵکردنی سه‌رچاوه‌کان.
هەووەها ریالیزم چەن شیمانە یان گریمانەیەکی هەیە بۆ سیاسەتی دەرەوە کە دیارترینیان ئەمانەن: (١)به‌ها ئاکارییه گه‌ردونیه‌کان له ده‌وڵه‌تدا رۆڵی نییه؛ (٢) ده‌وڵه‌تان خه‌مڵاندنی به‌رژه‌وه‌ندی ده‌که‌ن له شێوازی هێزدا؛ (٣) گومان له یاسا و داموده‌زگا نێوده‌وڵه‌تیه‌کان؛ (٤) سیاسه‌تی نێوده‌وڵه‌تی به شێوه‌یه‌کی بنه‌ڕه‌تی ململانێئامێزه؛ (٥) مرۆڤه‌کان ناتوانن له رێگه‌ی گه‌شه‌ی هێزی ئه‌قڵه‌وه به‌سه‌ر ململانێدا زاڵبن؛ (٦) لوتکه‌یبوونی سیاسه‌تی پارسه‌نگی هێزه. (٧) سیسته‌می نێوده‌وڵه‌تی پاشاگه‌ردانییه؛ (٨) نادڵنیایی؛ (٩) به سودبوونی هێز؛ (١٠) سیاسه‌ت ئه‌رکی ئیتیک نییه، هۆکانی ده‌وڵه‌ت پێش ئیتیکیه‌ت دێت؛ (١١) به‌رژه‌وه‌ندی ده‌وڵه‌ت مانه‌وه‌یه‌تی؛ دواجار (١٢) ریالیسته‌کان پێیانوایه مه‌یلداری بۆ شه‌ڕ هه‌یه.
دەتوانی یەک بە یەک ئەم گریمانانە شی بکەینەوە و لەکاتێک ریالیستەکان دەڵێن ئاکاری گەردونی نییە مەبەستیان ئەوەیە کە بەهاکان لای نەتەوەیەک بۆ نەتەوەیەکی تر دەگۆڕدرێن بۆیە دەکرێت کارێکی ئاکاری لای دەوڵەتێک نائاکاری بێت لای یەکێکی دیکە. بۆ نمونە، کورد دەڵێت کە ئەگەر دوژمنەکەشت هاتە ماڵت داڵدەی بدە و لێی خۆش بە. بۆیە کاتێک کەسێکی وەکو هاشمی دێتە کوردستان کورد بە نائاکاری دەزانێت کە جێگەی نەکاتەوە و ئامادەیە شەڕیش بکات لە پێناویدا، بەڵام ئەم پێوەرە لای هیچ دەوڵەتێکی تر نییە کە تۆ لەسەر کەسێک جەنگ هەڵگیرسێنیت. بڕوانە سوریا، کاتێک تورکیا هەڕەشەی جەنگی کرد بەرامبەر بە سوریا دەست بەجێ ئۆجەلان، رێبەری پەکەکە، لەو وڵاتە دەرکرا. مەبەست لە پەیوەندی نێوان بەرژەوەندی و هێزیش ئەوەیە کە دەوڵەتان لە هێزی خۆیان دەڕوانن و لەسەر ئەو بنەما دوای بەرژەوەندی خۆیان دەکەون نەک بەرژەوەندی دەوڵەتێکی تر. لەم دۆخەشدا کورد سەیری بەرژەوەنی خۆی نەکردوە و بڕیار بدات، بەڵکو بەشێک بوە لە بەرژەوەندی دەوڵەتانی تر و زۆرجار کارتی فشار و دانوستان بوە بە دەست دەوڵەتانی ترەوە. هەروەها ریاڵیستەکان پێیان وایە کە نابێت متمانە بە یاسای نێودەوڵەتی و رێکخراوە نێودەوڵەتیەکان بکرێت، چونکە زۆرجار زلهێزەکان وەکو ئامراز لێیان دەڕوانن. بۆ نمونە، کاتێک کورد لە ئەنفال و هەڵەبجەدا جینۆساید کرا کوا یاسای نێودەوڵەتی و کوا یەک دێڕ لە ئیدانەکردنی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ ئەو کارە. بونی ململانێی بەردەوام دیسان بە سروشتی سەیر دەکرێت بۆیە لە جیاتی راکردن لێیان دەبێت دەوڵەتان بە بەرنامە و پلان روبەڕوی ململانێکان ببنەوە تا بە بەرژەوەندی ئەوان بشکێتەوە. کورد لە جیاتی ئەوەی بونی ململانێ بە بەشێک لە سیاسەت بزانێت کاتێک ململانێ سەرهەڵدەدات نازانێت چۆن مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت. کاتێک ناکۆکی لە نێوان بەغدا و هەرێم سەریهەڵدا سەرۆکی هەرێم هاتە سەر تەلەفیزیۆن و دەستی کرد بە قسەی توند و خۆ سورکردنەوە، چونکە ئەو پێیوایە نابێت هەرگیز هیچ ململانێ هەبێت لەنێوان هەرێم و بەغدا و هەمو دەست لەناو دەست بچن بۆ سەیران!
سەرەڕای ئەوەی مرۆڤەکان خاوەنی عەقڵن ناتوانرێت لە رێگەی عەقڵەوە کۆتایی بە ململانێکان بهێنرێت و بونی جەنگە بەردەوامەکانیش سەلمێنەری ئەم راستیەن. زۆر لە سیاسیەکانی کورد ئێستا دەڵێن دەبێت مالیکی وانە لە چارەنوسی سەدام وەربگرێت، ئەمەش لەو روانگەوە کە مرۆڤی عاقڵ ئەو کارانە ناکات کە مالیکی دەیانکات. ئەگەر وایە، بۆچی یەکێتی و پارتی و تاڵەبانی و بارزانی سەیری روخاندنی موبارەک و قەزافی و بن عەلی ناکەن و دیموکراسی راستەقینە بچەسپێنن! پارسەنگ یان تەرازوی هێز ئێجگار گرنگە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکاندا، چونکە دواجار تەرازوی هێز ململانێکان یەکلایی دەکاتەوە. لە ساڵی ٢٠٠٣ تەرازوی هێز لە بەرژەوەندی کورددا بو، چونکە پۆڵ بریمەر تەواوی دەزگاکانی حکومەتی عێراقی هەڵوەشاندەوە. ئەیاد عەلاوی لە چاوپێکەوتنێکدا دەڵێت، کاتێک بو بە سەرۆک وەزیران، عێراق خاوەنی یەک پۆلیس نەبو! بەڵام ئێستا کە بەغدا رۆژ بە رۆژ بەهێز دەبێت تەرازوی هێز گۆڕاوە و ئەوەی دەبوو کورد بیکات ئێستا مالیکی دەیکات.
مەبەست لە پاشاگەردانی لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا فەوزا نییە، بەڵکو نەبونی دەسەڵات یان حکومەتێکی جیهانی نییە کە بتوانێت نەزم بسەپێنێت. بۆ نمونە، لە ناوخۆدا کاتێک هێرش بکرێتە سەر ماڵێک دەتوانیت تەلەفون بۆ پۆلیسی فریاکەوتن بکەیت و دێن بە هاناتەوە. بەڵام ئەگەر وڵاتەکەت داگیر کرد ژمارە تەلەفونێک نییە پەیوەندی پێوە بکەیت تا بێت بە هاناتەوە. ئەمەش لۆژیکی یارمەتیدانی خودی لێدەکەوێتەوە کە بەو مانا دێت دەبێت هەر وڵاتە و خۆی یارمەتی خۆی بدات و پشت بە دەوڵەتانی تر نەبەستێت. هەروەها لای ریاڵیستەکان نادڵناییەکی زۆر هەیە بەرامبەر بە سیاسەت و نیەت و نیازی ئەوانیتر. وەکو پێشتر وتم کورد هەمیشە بە دڵنیاییەوە رەفتاری کردوەو ئەوەش کارەسات دوای کارەساتی بۆ کورد لێکەوتۆتەوە. بونی هێزیش، چ سەربازی بێت یان ئابوری یان دیبلۆماسی، گرنگە. لەمەش کوردستان نە خاوەنی هێزێکی سەربازی تۆکمەیە و نە ئابوری هەیە و نە دیبلۆماسی، بەڵکو پێشمەرگە دابەش بوە بەسەر حیزبدا و پەیوەندییەکانی دەرەوەش بە هەمان شێوە.
مەیلداری بۆ شەڕ رەگەزێکی تری ریاڵیزمە. بە درێژایی مێژوی کورد سەرکردەکان سڵیان لە شەڕ کردوەتەوە بۆیە هەرگیز کورد خاوەنی جوگرافیایەکی سیاسی نەبوە کەچی فارس و تورک و عەرەب بە شەڕ ئیمپراتۆریان دروستکردوە. شەڕ یەکێکە لە ئامرازەکانی سیاسەتی دەرەوە و نابێت خۆبدزێتەوە لە شەڕو چونکە شەڕ یەخەت دەگرێت و ئەگەر ئەمڕۆ نەیکەیت ئەوە سبەی بەرامبەرەکەت ئەوەندە بەهێز دەبێت کە ناتوانی شەڕی بکەیت.
سبەی: وەکو باست کرد ریاڵیستەکان باسی دەوڵەت دەکەن بەس کوردستان دەوڵەت نییە؟
هۆشیار عەلی: راستە هەرێم لە دەستوری عێراقدا هەرێمیکی فیدراڵیە، بەڵام لە پراکتیکدا سەربەخۆیی تەواوی هەیە لە بڕیار و پەیوەنییەکانی دەرەوە و پەیوەندییە ئابورییەکاندا کە وەکو وتمان ئێستا بە حیزبی کراون. ئەو مامەڵەی دەوڵەتان دەیکەن لە کردنەوەی کونسوڵگەری گشتی و ئیمزاکردنی گرێبەستی ئابوری و پێشوازی لە سیاسیەکانی کورد بەڵگەی ئەوەن کە دەوڵەتانیتر دانیان بە هەرێمدا ناوە وەکو دیفاکتۆیەک کە بوە بە واقیع. بەڵام ئەوە سیاسیەکانن کە خۆیان و هەرێم بچوک دەکەنەوە بەرامبەر بەوانیتر.
سبەی: یەکێک لە تیۆریانەی لای ریاڵیستەکان گرنگە ئارێشەی ئاسایشە، ئارێشەی ئاسایش چییە؟
هۆشیار عەلی: بۆ وێناکردنی مەبەستی ریاڵیستەکان لە «ئاریشەی ئاسایش» یان ئانالۆژیای (ئاسک - کەروێشک) بەکاردەهێنرێت. بیهێنە بەرچاوی خۆت کۆمەڵێک راوچی سەرەتایی لە دورگەیەکی گۆشەگیردا دەژین. هەمویان هاوڕان کە ئەگەر ئاسکێک راو بکەن هەمویان تێر دەکات، بەڵام بۆ کوشتن یان گرتنی ئاسکێک دەبێت هەمویان هاوکاری یەک بکەن. کەمێک پاشتر یەکێک لە راوچیەکان کەروێشکێک دەبینێت، کە دەتوانێت برسێتی خۆی پێ بشکێنێت. بە جیابونەوە لە کۆمەڵە راوچیەکە، تاکە راوچیەکە زەمانەتی خواردن بۆ خۆی دەکات. بەڵام بەم کارەی رێگە دەدات بە ئاسکەکە هەڵبێت و ئەوانیتر لە کۆمەڵەکەدا روبەڕوی برسێتی دەبنەوە. هاوکاری نێوان هەمو راوچیەکان چارەسەرێکی کامڵ دەبو کە تێیدا هەمو خورادنیان دەبو و برسێتیان دەشکا. ئاریشەکە ئەوەیە ئەو راوچیەی کە دوای کەروێشکەکە دەکەوێت ناتوانێت دڵنیا بێت یەکێکی تر لە راوچیەکان دوای کەروێشکەکە ناکەوێت کە لەو حاڵەتەدا ئەو برسی دەبو. لە کۆنتێکستی نادڵنیایدا، کارێکی راشناڵ بو کە ئەو راوچیە بۆ بەرژەوەندی خۆی رەفتار بکات. ئامانج لە بەرکارهێنانی ئەم ئانۆلۆژیایە ئەوەیە کە لە بونی نادڵنیایدا (پاشاگەردانیدا)، کاری ئەقڵگەرا ئەوەیە کە بۆ بەرژەوەندی خۆت کار بکەیت، چونکە کە لە دۆخی پاشاگەردانیدا تەنانەت بەرژەوەندی دولایەنەش زەمانەتی هاوکاری ناکات.
جا ئەگەر دەوڵەتان بخەیتە شوێن راوچیەکان هەر دەوڵەتێک بەرژەوەندی لەوەدایە پشت بە هاوپەیمانی و رێککەوتن نەبەستێت، چونکە هەرگیز ناتوانێت دڵنیابێت کە دەوڵەتێکی تر دوای بەرژەوەندی خۆی ناکەوێت.
سبەی: بە گوێرەی ئەم لۆژیکە چۆن هەڵسەنگاندن بۆ رەفتاری سیاسییەکانی کورد دەکەیت؟
هۆشیار عەلی: کورد هەمیشە ئەو راوچیە بوە کە بە برسی ماوەتەوە. بە مانایەکیتر هەمیشە بە دڵنیاییەوە لە رەفتاری ئەوانیتری روانیوە بۆیە بەردەوام کوردستان گۆڕەپانی ململانێ سیاسی و سەربازییەکانی دەوڵەتانی تر بوە و بەهۆی هەڵەی سەرکردەکانەوە گەلی کورد بە خوێن و ماڵ قوربانی داوە.
سبەی: ئێوە لە بزوتنەوەی گۆڕان باس لەوە دەکەن کە دەبێت پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەرێم کوردستان لەسەر ئەساسی ستراتیژی سەربەخۆ رێکبخرێت و پرسی بەدامەزراوەیی کردنی پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەرێمتان خستۆتە بەرنامەی سیاسی خۆتانەوە، روئیای گۆڕان چییە بۆ پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان، یان گۆڕان دەیەوێت ئەو پەیوەندییانە چۆن بێت؟
هۆشیار عەلی: بزوتنەوەی گۆڕان بڕوای وایە ئەستەمە بتوانرێت زەمانەتی ئاسایشی کوردستان بکرێت ئەگەر چەند هەنگاوێک نەنرێن.
هەنگاوی یەکەم و گرنگترین رێکخستنی ناوماڵی کوردە، چونکە هیچ حکومەتێک ناتوانێت وڵات بپارێزێت بە هێرشکردنە سەر ئازادی هاوڵاتیان لە دەربڕینی بیروڕای خۆیاندا بەبێ ترس لە سزادان. بە مانایەکیتر، ئێمە پێمانوایە کەموکوڕییەکانی ناوخۆ گەورەترین هەڕەشە و مەترسین بۆ سەر کوردستان. تەنیا زەمانەتی مانەوە و گەشەکردنی کوردستان و بە دەوڵەتبونی دیموکراتیزەبونە. ئەمەش بە داڕشتنی دەستورێکی مۆدێرن و دیموکرات دەست پێدەکات. لە وەها دەستورێکدا دەبێت دەسەڵاتەکان بە رونی جیابکرێنەوە و رۆڵی هاوسەنگی و چاودێری یەک ببینن، حوکمی یاسا بچەسپێت، ئازادییە مەدەنییەکان و سیاسییەکانی هاوڵاتیان مسۆگەر بکرێن و حکومەتێکی بەرپرسیار لەبەرامبەر هاوڵاتیان بهێنێتە کایە. هەروەها دەبێت لە کوردستان ماف و ئەرکەکان لەسەر بنەمای هاوڵاتیبون بن نەک ئینتیمای حیزبی یان نەتەوەیی یا ئاینی. ئەگەر ئەم هەنگاوە بنرێت کورد دەتوانێت روبەڕوی هەمو هێرشە دەرەکیەکان ببێتەوە.
هەنگاوی دوەم، بزوتنەوەی گۆڕان کار دەکات بۆ بونی ستراتیژێکی سەربەخۆ لە پەیوەست بە پەیوەندییەکانی دەرەوە لەسەر ئەو بنەمایەی لە رابردودا هەر کە کورد بوە بە بەشێک لە ستراتیژی تورک، عەرەب یان فارس بە زیانی گەورە لێی هاتۆتەوە دەرەوە. بونی ستراتیژێکی سەربەخۆی کوردستان بە مانای کارکردنە بۆ بەرژەوەندییەکانی کورد. هەروەها بونی وەها ستراتیژێک بە مانای بێلایەنی نایەت لە ململانێ هەرێمی و نێودەوڵەتیەکاندا، بەڵکو بە مانای راگرتنی هاوسەنگییە لە نێوانیاندا.
هەنگاوی سێیەم، بە دامەزراوەکردنی سیاسەت داڕشتن و بڕیاردانە. بڕیاری راست لەسەر بنەمایی زانیاری راست دەبێت. هەمیشە ئەو هەڵانەی کورد کردونی بەهۆی زانیاری ناڕاستەوە بوە. پەیوەندییەکانی دەرەوەیە وەکو تەواوی کایە سیاسیەکانی تر دەبێت بە دامەزراوە بکرێت. دەبێت حکومەتی هەرێم لەسەر بنەمایەکی دامەزراوەیی پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتانی تر رێکبخات و نابێت بە هیچ شێوەیەک حیزب ئۆفیس یان مەکتەبی هەبێت لە دەرەوە. هەر بۆیە سەرەڕای داوای وڵاتان بزوتنەوەی گۆڕان رەتیدەکاتەوە ئەو شێوازی کارە کلاسیکیە دوبارە بکاتەوە بە کردنەوەی ئۆفیسی لە دەوڵەتانی ناوچەکە و جیهان.
هەنگاوی چوارەم بریتییە لە بەهێزکردنی بنەماکانی هێزی کورد لە ناوخۆ بەتایبەت لەڕوی ئابوری، دیبلۆماسی و سەربازییەوە. بەم هەنگاوەش کوردستان دەتوانێت لە کاتی ململانێکاندا کە ئەگەری سەهەڵدانیان هەمیشە هەیە، دەتوانێت لەسەر پێی خۆی بوەستێت و سەکەوتوانە تێیان پەڕێنێت.
پرۆفایل:
* هۆشیار عومەر عەلی
* ساڵی ١٩٨٤ لە دایکبووە
* بەکالۆریۆسی لە بەشی ئینگلیزی زانکۆی سلێمانی بەدەستهێناوە ساڵی (٢٠٠٧)
* ماستەر لە پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکاندا لە زانکۆی ئێگزیتەر لە بەریتانیا بەدەستهێناوە (٢٠٠٩).
* لە ئێستادا خوێندکاری دکتۆرایە لە هەمان زانکۆ.
* مامۆستایە لە بەشی سیاسەت لە زانکۆی گەشەپێدانی مرۆیی.
* ئەندامی ژوری پەیوەندییە دیبلۆماسیەکانی بزوتنەوەی گۆڕان-ە.
|
|