چیا عه‌باس
لە هەمو جۆرە سیستەمەکانی دنیادا نابوتی سیاسی دیاردەیەکە بەردەوام رودەدات. حیزب وگروپ وهێز وکەسەیاتی سیاسی گەورە ورەسەن وناودار توشی نابوتی سیاسی هاتون ولە سیستەمە دیموکراسی وپێشکەوتوەکاندا بە دڵێکی فراوانەوە قبوڵکراوە. دەسەڵاتداران لە سیستەمە تۆتالیتار ودکتاتۆرەکاندا نابوتی سیاسیان وەک رۆژی حەشر دەبینن وکاتێک بەهۆی ناڕەزایی و راپەرینی میللەتەوە لە نابوتبون ودارمان نزیک دەبنەوە قورحەی فکر وعەقیدە ودروشمەکانیان دەکه‌نه‌وه وبەراست وچەپدا هۆکارەکانی ناڕەزایی وهەڵچونی میللەتەکانیان بۆ تێزەکانی موئامەرە ودوژمن ودەستی دەرەکی وئاژاوە وتێرۆر ولەو جۆرە بابەتانە دەگەرێننەوە.
سەرکردە عەرەبە تاکرە ودیکتاتۆرەکانی ئەمڕۆ کە دوچاری توڕەیی میللەتەکانیان بونەتەوە جارێک ئەمه‌ریکا وجارێک ئەلقاعیدە وجارێکی تریش زایۆنیزم بەهۆکار وهەڵسوڕێنەری ئەو تورەبونە دادەنێن. لەبەر ئەوەی خۆیان ئەوەندە لا دروست وپیرۆزە بۆ ساتێکیش بێت بیر لە هەڵە وکردارە نارەواکانیان ناکەنەوە ودەکەونە گیانی جەماوەری یاخیبو. ئەم شێوە لە هەڵوێست ورەفتارکردنە کرۆکی نابوتبونی دەرونی وتێکچونی ئارامی سیاسی ئەو جۆرە دەسەڵاتدارانە دەسەلمێنێت.
لەدوای روداوەکانی 17/2 نابوتبونی سیاسی دەسەڵاتی کوردستان کەوتە قۆناغێکی هەستیارەوە. دەمێکە ئەو دەسەڵاتە بەرەفتاری خۆی زەنگی نابوتبونی لێداوە، پارە ودەسەڵاتی حوکمڕانی ودەزگا حیزبی وهێزە سەربازیە تایبەتیەکانیان ئەو ئەجەلەی دواخستون. لە دوا روداوەکاندا دەرکەوت ئەم دەسەڵاتدارانە بە گەنج وپیرەکانیشیانەوە پەنایان بۆ فیکر وکەلەپوری بەستوی داخرا ودروشمە کلاسیکیەکان بردەوە وماشێنی راگەیاندنیان خستەگەر تا جارێکی تر چەمکەکانی فرمێسکی میللەت وخوێنی شەهیدان وخۆ حەشاردان لەپشت رابوردودا فریایان کەون. رەفتارێک نزیکە لە بازرگانیکردن بە سەروەریەکانی مێژو وتا ئەم ساتەش دەرک ناکەن بەوەی کە لەلایەک بەشداری ئەوان لە دروستکردنی ئەو سەروەریانەدا هەمو گوناهەکانی ئێستایان ناشواتەوە ولەلایەکی ترەوە دەنگی ناڕەزایی بەرامبەریان بێریزی نیە بۆ ئەو رابوردوە، بەلکو بەپێچەوانەوە داوایەکیشە لێیان تا ئەو رابردوە بەبەرزی رابگرن.
با پانۆرامای روداوەکان بەبیرماندا بهێنینەوە وتێبگەین لای ئەم دەسەڵاتە چ باسە.
رەتدانەوەی توندی دەسەڵات بۆ خوپیشاندەرەکان بە فیشەک وخوێن وستەمکاری گەورەترین لەکەیە لە ناوچەوانی ئەو سیستەمەی نازناوی دیموکراسیان پێوەلکانوە. رشتنی فرمێسکی تیمساحانە بۆ قوربانیەکان وتا سەد ساڵی تریش بەئاوی زەمزەم دەستنوێژ بگرن لەو تاوانانە پاک نابنەوە. گوناە وتاوانی دەسەڵات لە کوشتنی ژماره‌یه‌ک گەنجی توەڕەبو وبریندارکردنی دەیانی تر ئاوێنەی نیەتی بێباکی ئەو دەسەڵاتدارانەیە کە دەست وپێوەندیان وا پەروەردە کردوە وراهێناوە وئەمریان پێداون لەهەر شوێن وساتێکدا بۆیان بلوێت کوێرانە هەمو دەنگ وجەستەیەکەی ناڕەزا لەناوبەرن.
خەمساردی لوتکەی ئەو دەسەڵاتە لەوەدا سەلمێنرا کە یەکێکیان لە دەرەوەی وڵات خەمی ئەوەی نەخوارد بەپەلە ویەکسەر دوای روداوە خوێناویەکانی مەملەکەتەکەی بگەرێتەوە وئەوی تریشیان لە دوری 300 کیلۆمەترێک گوێگری روداوە خوێناویەکانی شارە حەیاتەکەی جارانی بو، بۆ ئەو ماوە دورودرێژە پر کارەسات وگرژیە نە وەک سەرۆک کۆمار ونە وەک سکرتێری گشتی یەکێتیی وبەشدار لە حکومەتی هەرێم یەک قسەی راستەوخۆی لەوبارەوە نەکرد.
زۆر قورسە گەر مرۆڤێک لە ئاکامی ئەم خەمساردیەدا بڵێت بێدەنگی ودورەپەرێزیان لە سەرەتای خەڵتانکردنی سلێمانی وچەند ناوچەیەکی تر لە خوێن نیشانەی بێباکیان بو لە سزادانی ئەو دەڤەرە یاخیبوانە.
لەگەرمەی روداوەکاندا بە رەزامەندی لوتکەی دەسەڵات بەنیاز بون بە هێزە چەکدارەکانیان دەنگی ئۆپۆزسیۆنێکی فەرمی کپکەن ولەناوی بەرن. لەکاتێکدا بە کۆنە بەعسی وئەنفالچی وعەرەبە فاشیستەکان نوشتە ودوعای نیشتمانپەروەریان پێدەبەخشن ورێکیان دەخەن ودیوەخان و وەلیمەکانیان بەوان چروپر وگەرم دەکەن.
حکومەتی هەرێمیش لە بەرامبەر ناڕەزایی ورژانە سەر شەقام وداواکاریەکان زۆر شپرژە وبێ سەلیقانە هەڵوێستی نواند ورەفتاری کرد. هێزەکانی زریڤانی رەوانەی سلێمانی کران بێئەوەی حکومەت وسەرۆکەکەی بەئاگابن. کاتێک بەرپرسیاریەتی ئەو کارە لەلایەن دەسەڵاتدارانی پارتیەوە خرایە ئەستۆیان دەبوا هەڵوێستێکی بێ پێچوپەنا وبەرپرسانەیان هەبوایە وئەو دروشمە بریقەدار وسواوەی رۆژانە سەد پاتی دەکەنەوە کە هێزی پێشمەرگە هێزی میللەتە بیان سەلماندایە. دەسەڵاتداران وحکومەت بۆ چەواشەکردنی خەڵک وایان عەرزدەکرد کە داواکاری خۆپیشاندەران تەنها بۆ چەند کارێکی خزمەتگوزاری وچاکسازیە. تا ئەو ساتەش دانیان نەدەنا بەوەدا کە کێشەی خەڵک لەگەڵیان قەیرانێکی سیاسی وحوکمرانی زۆر خەست وبەرفراوانە وئەوانیش هۆکاری سەرەکین. وێرای ئەوەی سەرۆکی حکومەت تەواجدێکی بەرچاو وماندوبونێکی زۆری پێوە دیاربو، بەڵام بەداخەوە نەیتوانی خۆی لە قەرەی کرۆکی قەیرانەکە بدات، وکاتێک بۆی ئاشکرابو کە دەرەقەتی نایەت ورێگەچارە لەدەسەڵاتی ئەودا نیە، باشتر بو راستەوخۆ دەست لەکار بکشێتەوە.
پەرلەمانە حەیاتەکەی خۆشمان وەک پیشەی هەمیشەیی چاوەروانبو تا تیشکی کەسکی بۆ هەڵکرا نەتقێک بکات. قەیرانی گەورەی ئەم پەرلەمانە ئەوەیە کە خۆی بە نوێنەری میللەتێک دەزانێت وبە پێرەوکردنی زۆرینە وکەمینە بۆتە بوقی ویستی دو حیزبی هاوپەیمان ودەسەڵاتدارانی وئەوەی دەرەوەی ئەو بازنە بێت بە نامۆ وگێرەشیوێن وتێکدەر دەبینێت. زۆرینەی پەرلەمان لەژێر فشاری خۆپیشاندانەکان وئۆپۆزسیۆن چەند بڕیارێکی دا، وێرای ئەوەی زۆربەی خاڵەکان دوپاتکردنەوەی چەند پرەنسیپێکی گشتیە، وەلێ چەند خاڵێکی باشی لەخۆ گرتوە. بەگشتی زۆرینه‌ی پەرلەمانیش خۆی لە قەرەی ناوەڕۆکی قەیرانەکە نەدا.
بێگومان ئاست وخەستی نابوتبونی ئەو دەسەڵاتدارانە جیاوازن. ئەم جیاوازیە پابەندە بە هاوسەنگی هێزی نێوانیان وبە تموحاتی شەخسیان وسروشتی پشتگیری بۆ مەقام ودەسەڵاتیان.
مێژوی پەیوەندیەکانی ئەم دو هێزە دەسەڵاتدارە وسەرکردەکانیان پرە لە نەهامەتی وبێ متمانەیی وشەر وپلانگێران وپشتئەستوری بە داگیرکەر ودوژمنانی کورد دژ بەیەکتر، لەو مێژوەدا ئۆقیانوسێک لە خوێنی کوردیان رشتوە وماڵی کوردیان وێرانکردوە وناو وناوبانگی خەباتی رەوای کوردیان ناشیرین ولەکەدار کردوە. خۆشبەختانە ساڵانێکە تەبایی ولێکتێگەیشتن ونزیکبونەوە فەزای پەیوەندیەکانیانی لە شەر وگرژی دور خستۆتەوە. ئەو دو هێزەش کوێخا ئاسا شیرینیەکانی ئەم دۆخە دەچێژن وتا بەرژەوەندیەکانیان بە هاوبەشی بەرێوەبچن روکەشانە مو بە بەینیاندا ناچێت وئەم هاوکێشەیە دیوێکی دروستکراوی واقعێکی سەپێندراوە. هەنوکە وبەتایبەت دوای دەرئەنجامەکانی هەڵبژاردن بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە پارتی لە هاوپەیمانی کوردستانیدا پشکی شێری بردەوە وپارتی لەو ساتەوە پشتئەستور بەو پێگەیەی پێرەوی هەمان پشک لە هەقی خۆی لە رێککەوتنامەی شەراکەتی نێوانیان دەکات. ئەم راستیە نیگەرانیەکی شاردراوی لە نێوەندی هەندێک لە بازنەکانی دەسەڵاتی یەکێتیی دا دروستکردوە، وێرای ئەوەی کاراکتەرەکانی ئەم نیگەرانیە لەنێوان خۆیاندا ناکۆکی وململانێیان هەیە وەلێ رێکن لەسەر بەرەنگاربونەوە وکەمکردنەوەی دەسەڵاتی "رەها" ی پارتی لە پەرلەمان وحکومەت وبەغدا ورێککەوتنامەی شەراکەتدا.
پاش هەڵبژاردنەوەی مام جه‌لال بۆ سەرۆکی کۆمار، کە بۆ ئەو بەڕێزە دواجارە مافی کاندیدکردنی هەبو، لەگەڵ بەهێزبونی پێگەی بزوتنەوەی گۆڕان وبەتایبەت لە ناوچەی سەوزی جارانی ژێر دەسەڵاتی یەکێتیی، ئیتر بەهەڵسەنگاندنی ئەو بازنە ناڕەزایە لە لوتکەی دەسەڵاتی یەکێتیی ئەوەندە وەک پێشو پێویستیان بە پارتی نەماوە بۆ دابینکردنی پۆست وداهات وشەراکەتێکی لاسەنگ. زمان ورەفتاری زبر وتوندی یەکێتیی لەگەڵ گۆڕان گۆڕدراوە بە زمانی نزیکبونەوە، کارێکی رەوا ودڵخۆشکەرانە کە دەبوا لەسەرەتاوە بیانکردایە. پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا نیەتی دەسەڵاتدارانی یەکێتیی بەرامبەر گۆڕان گۆراوە یا زەمانە وگۆڕانکاریەکان، بەتایبەت روداوەکانی چەند هەفتەی رابردو، ناچاری کردون بیرێک لە پێگە لاوازەکەی خۆیان کەنەوە وتا برێک لەبەرامبەر پارتیدا هەڵسنەوە.
ئەم پرسیارانە، تەنانەت وەڵامیش نەدرێنەوە، لەخۆیاندا نیشانەن بۆ نابوتی سیاسەتی مزاجی وەرزی لوتکەی دەسەڵاتی یەکێتیی کە لەناوخۆیاندا ولەگەڵ دەوروبەریشیاندا قەیرانێکی خەستی کەم متمانەیی خەڵقاندوە.
دەسەڵات هەنوکە وازیەکی ئەکرۆباتیکانەی مەترسیدار دەکات، لەلایەک لێدوان دەکات وپەرلەمان وحکومەتیش خۆیان بە کارێکەوە سەرقاڵ کردوە کە پێویستە لەئاستی چارەکردنی قەیرانی سیاسی وداخوازیەکانی خەڵکدا بێت وبە کردار بیکەن بە واقعێک تا خەڵک متمانەی بە بەڵێن وقسەکانیان هەبێت.
پاش هێوربونەوەیەکی نسبی دۆخەکە سەرۆکی هەرێم گەڕایەوە وبەڕێزی پەیامێکی بۆ خەڵک راگەیاند.
پەیامی سەرۆکی هەرێم چەمک ودیدی باش وجوان دارێژراوی تێدا دەبینرێت، بەڵام ناوەڕۆکە سیاسیە گشتیەکەی لە سڕکردنێکی دۆخەکە بۆ نەشتەرگەریەکی نادیار دەچێت. پێشنیازی هەڵبژاردنی پێشوەخت لە پەیامەکەدا خاڵی جەوهەریە ودانپێنانە بەوەی کە ئەم پەرلەمانەی ئێستا وئەو حکومەتەی لێی دروستبوە قەیرانی متمانەی هەیە، ئاماژەیەکی ناراستەوخۆ بە نزیکبونەوەی ئەو دو دەزگا گرنگەیە لە نابوتبون وبۆیە بەرێزی میللەت دەکاتەوە بە مەرجەع بۆ وەرگرتنەوەی متمانە. هەنگاوێکی یاسایی دروستی سەرۆکی هەرێم وبەشێکە لە داخوازی ئۆپۆزسیۆن وخەڵک کە پێویستی بە دارشتنی تۆکمەی وردەکاری وشێوازی ئەنجامدانیەتی تا میللەت تەواوی رەوایەتی ودەسەڵاتی خۆی بسەلمێنێت. ئه‌نجامدانی گۆڕانکاری بنه‌ره‌تی له حکومه‌تی هه‌رێم پێشنیازه‌که‌ی به‌رێز مسعود بارزانی تۆکمه‌تر وکاریگه‌رتر ده‌کات وزیاتر له پێکانی ئامانجه‌کانی نزیکی ده‌کاته‌وه.
خاڵی هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت چەند ئەگەرێکی سیاسی تریشی تێدا حەشاردراوە، لەوانە ئەگەری ئەوە زۆر بەهێزە کە پارتی پشتئەستور بە دەرئەنجامەکانی خۆی بۆ هەڵبژاردنی نوێنەرانی عێراق داوای لیستی کراوە بکات وبەمەش هێلێک بەژێر ریککەوتنامەی ستراتیژیدا لەگەڵ یەکێتیی دا دەکێشێت. سەرەتای هەڵوەشاندنەوەی ئەم رێککەوتنامەیە، کە کاریگەری ئەوەنده‌ی نەماوە ولاسەنگیەکی زۆری تێدا بەرجەستە بوە وبۆتە هۆکارێکی نائارامی سیاسی له دۆخی ئێستادا، هەنگاوێکە بۆ بەرقەرارکردنی سیستەمێکی دیموکراسی تۆکمەتر ورزگارکردنی دەسەڵات لەو پاوانخوازیە توندەی ئێستا وکارکردن بۆ دارشتنی بنەماکانی عەدالەتی کۆمەڵایەتی وجیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان وده‌ستتێوه‌رنه‌دانی حیزبی له حکومه‌ت.
دەسەڵات وێرای چەند بڕیار ورەفتار وهەڵوێستی ئارام بەردەوامیشە لە رێگرتن لە خۆپیشاندان لە هەولێر وبادینان وئەزیەتدانی ئەوانەی ناڕەزایی دەرده‌برن. بێدەنگی سەپێنراو لەو ناوچانە نیشانەیەکی تری نابوتیە کە ترسی دەسەڵات لە ناڕەزایی جەماوەری زەمینەی بۆ خۆشکردوە. تۆ بڵێی خەڵکی ئەو دەڤەرانە لە بەهشتدا بژین وئه‌و قه‌یرانه سیاسیه یه‌خه‌ی نه‌گرتبن‌و هیچ ناڕەزاییەکیان نەبێت ودەسەڵاتیش لەو ناوچانە فریشتە ئاسا رەفتار لەگەڵ هاوڵاتیانیدا بکات.
تا ئەم ساتەش بۆ دەرچون لەم قەیرانە رێگەی دیالۆگ ولێتێگەیشتنی سیاسی ورێککەوتن زیندوە. بۆ زیندوراگرتنی ئەو رێگەیە دەشێت هێزەکانی ئۆپۆزسیۆن وجەماوەری خۆپێشاندانەکان بەرێگەی هێمنانە وسەردەمانە فشاریان لەسەر دەسەڵات بەردەوام بێت، لەلایەکی ترەوە ئەرکێکی مێژویی دەسەڵاتە وبەتایبەت لوتکەکەی کە دور لە دەمارگیری ومەغروری ومزاج هەنگاوی جدی بۆ به خۆداچونه‌وه ودابینکردنی داخوازیەکانی جەماوەر وداواکاریەکانی ئۆپۆزسیۆن بنێن.
به نیەتی باش وراست ودروستکەر کورد لە باشور بەسەر ئەم قەیرانەدا زاڵ دەبێت. خۆشەویستی بۆ خاک ونەتەوە وئایندەیەکی روناک تەنیا لە دڵێکی گەورە وبەخشندەوە هەڵدەقوڵێت. خۆپیشاندەرەکان ئەمرۆ بەشێکی زیندون لە رێکخستن وبەسۆزکردنی ریتمی لێدانی ئەو دڵە وماوه‌ته‌وه ده‌سه‌ڵاتیش پشکی خۆی به هه‌مان ئاڕاسته‌دا پێشکه‌ش بکات.
|