|
عێراقی بەریتانیاو عێراقی ئەمەریکا
|
مەحمود عەبدوڵا
عێراق بەشێک بوە لە دەوڵەتی عوسمانی، هەر لە ساڵی ١٥٣٤ی زاینییەوە، کە سوڵتان سلێمانی قانونی داگیری دەکات، تا جەنگی جیهانی یەکەم و داگیرکردنی عێراق لە لایەن بەریتانیەکانەوە، واتا تائەوکاتە شتێک نە بوە، بەناوی دەوڵەتی عێراق هەر چەندە پێش داگیرکردنیشی بەپێی رێککەوتنامەی سایکس-بیکۆ ی ١٩١٦ ناوچەی سور، واتە ویلایەتی بەغدا و بەسرە درابو بە بەریتانیا بەبێ ویلایەتی موسڵ، کە بەشی زۆری باشوری کوردستانی دەگرتەوە. سەرە رای جیاوازی خودی بەریتانیەکانیش لەسەر لکاندنی ویلایەتی موسڵ بە عێراقەوە دواجار ویلایەتی موسڵ و بەغداو بەسرە وڵاتێکیان لێ پێکدێت بەناوی عێراق، ئەو عێراقەی، کە بۆ خودی عێراقیە کانیش جگە لە جەنگ و ماڵوێرانی شتێکی تری نەبوە، هەروە ک بۆ تە هۆی کوشتنی هەزاران ئینسانی کورد. عێراق ئەمڕۆ زیاتر لە خاوەنێکی هەیە، بەڵام خۆی خاوەنی خۆی نییە، ئەم دەوڵەتە هەر لە بنەڕەتە وە خاوەنی خۆی نە بوە، گەرچی کورد خۆی بە خاوەنی دەزانێت. عێراقێک کە وڵاتان شەڕیان لەسەر نەو تەکەی کردوە، سەر کردەکانی خۆشیان لەسەر کورسییەکەی مێژویەکی ئەوەندە ترسناکی هەیە رەنگە کورد گەر بەئارەزوی خۆی بێت حەزی نە دەکرد دراوسێشی بێت، نەک بەشێک بێت لەعێراق. گەرچی دیمو کراسی و فیدرالی بۆ عێراق دروشمی پارتە کوردییەکان بوە، یاخو د بڵێین زیاتر لەسەر دیمو کراسی و فیدرالیبۆعێراق سور بون، تا سەر بەخۆیی بۆ کوردستان. بەڵام عێراقییەکان زوتر لەسەر دیکتا تۆری رادێن تا دیموکراسی، چونکە لانیکەم لەترسان وا هەڵسوکەوت دەکەن کە دیکتاتۆریان پێ خۆشە. پێکهاتە طائیفی و مەزهەبیەکانی عێراق هەرگیز ناتوانن ئاوێتەی یەکتر ببن، هەر کاتێک بتەوێت ئاوێتەیەک لەم توخمە جیاوازانەی عێراق دروست بکەی پێش ئەوەی هەمویان ئاغاو کوێخاو موفتی و...هتد رازیبکەی بێنە نێو ئاوێتە کەوە دەگۆڕێت بۆتە قینەوە. دروستکردنی عێراقێکی دیموکراسی بە قەد پیتاندنی یۆرانیۆم بۆ کورد لە ئێستادا سەختە. نەک عێراق، بەڵکو هەر کۆمەڵگایەک موفتی هە بێت مەحکومە بە نائارامی سیاسی یاخود بەدیکتاتۆریەت، یا ئەوەتا دەبێت بنە ماڵەیەکی پاشایەتی حوکمی بکات، دەتوانین بڵێین ئەوەی ئەمەریکا بۆ عێراقیەکانی هێنا دیموکراسی نەبو؛ بەڵکو گواستنەوە بو لە دیکتاتۆریەتی سوننە بۆ دیکتاتۆریەتی شیعە.
وێڵسن وتویەتی: عێراقیەکان سەر بە خۆبن یەکتر دەخۆن راستیشی کردوە، ئەوکاتەی کە وێڵسن سەرپەرشتی عێراقی دەکرد پێشنیاری بەڕێوەبردنی عێراقی دەکرد لەلایەن بەریتانیاوە نەک ئەوەی دەوڵەتی عیراق دروست بکەن، رێک وەک ئەوکاتەی لەدوای ٢٠٠٣ ئەمەریکیەکان ویستان خۆیان وەک داگیرکەر بناسێنن و راستەوخۆ حوکمی عێراق بکەن خۆزگە وایان دەکرد. نەوشیروان مستەفا لە یاداشتەکانم لە مەجلیسی حوکمدا دەڵێت: لە کۆبونەوەیەکدا کە باس لە پڕۆژەی ئەمەریکا و بەریتانیا دەکرا، کە درابو بە ئەنجومەنی ئاسایش لەو پڕۆژەدا خۆیان وەک داگیرکەر ناساندبو، هەمو لایەنەکان ناڕەزایی یان دەربڕی، بەڵام لە هەمویان زیاتر تاڵەبانی. نازانم بۆ دەبێ کورد خەمی نەمانی سەروەری عێراقی بێت؟ وا لە عێراقیەکان زیاتر پەرۆشی سەروەری عێراقە.
وەک وتمان رای ویلسن ئەوە بو، کە ئینگلیزەکان راستەو خۆ عێراق بەڕێوە ببەن، بەڵام بە هۆی روداوەکانی ١٩٢٠ کە دواتر بە شۆڕشی ١٩٢٠ ناسرا، بەریتانیا بەڕێوەبردنی عێراقی دایە دەست (کۆکس) هەر لەو ساڵەدا کۆکس دەگاتە عێراق و دەست بەکاردەبێت. با سوخواسی دروستکردنی دەوڵەتی عیراق تا بڵێی کۆمیدییە، لێ بەرئەنجامی ئەم گاڵتەجاڕییە بۆ کورد تراژیدیایەکی گەورەیە دەوڵەتی عێراق جگە لە ئەنفال و کیمیایباران و وێرانکردنی کوردستان زیاتر هیچیتر نە بوە. هەمو ئەم تراژیدیایەی بەسەر کورد هات بەرهەمی ئەو عێراقەیە کە بەریتانیا دایمەزراند و کوردیشی کردە بەشێک لەو کۆمیدیایەی ناوی دەوڵەتی عێراقە. کاتێکیش ئەمەریکا دێت و عێراق داگیر دەکات جارێکی دیکە کورد دەکاتەوە بە عێراقی. بەڵام ئەمجارە بە ئارەزوی بەشێک لەسەر کردایەتی کورد و بەشانازیشەوە. ئەوانەی پێیانوابو (سەلاحەدینی ئەییوبی) بە هۆی هەستی ئاینی هەستی نەتەوەیی لە بیر کردوە، ئەوا خۆیان هەستی پۆست و پارە و کورسی دوچاری هەمان دەردیکردن. عێراقەکەی ئەمەریکاش گەرچی ماوەیەک پارەی پێ بو بۆکورد، بەڵام دواجار وەک دەیبینن گڕیگرتوە و پڕیشکەکەی بەر کوردیش کەوت.
بێگومان شەڕی سەربەخۆیی کوردستان ئەو کات ئاسانتر بو لە ئێستا، خۆ ئەگەر پێویستیشی بە شەڕ هەبوایە؟ خۆ کورد ئەم بژاردەیەی تاقی نەکردەوە، کورد شەڕی بەشێک لە پۆستەکانی عێراقیکردوە نەک سەربەخۆیی. دەشێ زۆر روداو کە ئەمڕۆ شانازی پێوە دەکەین سبەی مێژو بەنەزانی بینوسێتەوە ئەگەر بەخیانەتیش نەی نوسێتەوە. شانازی کردن بە عێراقی بون کۆمیدیایەکی گەورەیە، هەر وەک موچە بڕینە کۆمیدیەکەی هەرێم، هیچ شتێکیش ئەوەندەی رێککەوتنەکەی هەولێر کۆمیدی نییە، کە زۆرێک شانازییان پێوەدەکرد، کورد بە ئومێدی ئەوەی مارپێوەدان تەرک بکات چەند جار دەستی بۆبردوە، هە موجارێکیش پێی وەداوە، بەڵام دوبارە دەستی بۆ بردۆتەوە، چونکە پێی وابوە هەڵەیەک لە شێوازی دەستبردن بۆ دەمی مارەکە هەبوە، بەڕێزان ئەو مارە تەنها ئەو کاتە پێوەنا دات کەددانی بکێشی کەی مار ئەوەندە گەوج بوە.
|
|
|