چیا عه‌باس

لەگەڵ بەردەوامبون و فراوانبونی خۆپیشاندانەکان و ناڕەزایی شەقام و جێگیربونی داواکاریەکانیان و زیاتر نزیکبونەوەی هێزەکانی ئۆپۆزسیۆن لەیەکتر و داڕشتنی بەرنامە و هەڵوێستی هاوبەشیان، دەسەڵاتیش هەڵوێست و کاردانەوەکانی توندتر دەکات و ژێربەژێر و لە ژورە داخراو و تاریکەکاندا سیناریۆکانی خۆی ئامادە دەکات.

دۆخەکە رو لە توند و گرژی دەکات و ئاسۆی چارەیەکی هێمنانەی رەوا بە پەڵە هەورێکی رەش تەنراوە.

لەم دۆخە ئاڵۆز و گرژەدا لە هەڵوێست و کاردانەوە و کارەکانی دەسەڵات دەردەکەوێت کە ترسیان لێنیشتوە و شپرزە بون و لە هەندێک لە جومگەکانی توشی دڵەراوکێ و بێئۆقرەیی بون.

بەرەچاوکردنی مێژوی دەوڵەمەندی دو هێزی دەسەڵات بە ئەزمونەکانی شەڕ و مەرافە و پاشقولگرتن، ئەگەرێکی زۆر چاوەڕوانکراوە کە لوتەکەی دەسەڵات بۆ یەکلاییکردنەوەی دۆخەکەی پەنا بۆ زەبری هێز و پەلاماردان و شەڕ ببات. لە وەڵامەکەی دەسەڵات بۆ ئۆپۆزسیۆن زمانی شەڕەنگخوازی و خەسڵەتی لە خۆباییبون و سروشتی خۆسەپاندنیان بە راشکاوی بەیان کردوە. کەسێکی دڵسۆز نادۆزرێتەوە دژ بە شەڕفرۆشتن و خوێنڕشتن نەبێت، بەڵام پێدەچێت دەسەڵات نەیەوێت تێبگات شەڕفرۆشتنی ئەمجارەیان تەنها شەڕفرۆشتن نیە بە هێزەکانی ئۆپۆزسیۆن و دوچاری بەرەنگاربونەوەیەکی سەرسەختی میللەتیان دەکات. لەلایەکی تریشەوە هۆکارێکی نادیاری ئایندەی دۆخەکە ئەوەیە تا ئەم ساتە رۆشناییەکی تۆکمەی ئۆپۆزسیۆن و ناڕەزایی شەقام لە ئاراستەیەکی ستراتیژیدا بەیەکەوە گرێنەدراوە. ئاراستەیەک کە پەیامی خاڵە هاوبەشەکانی خەڵک و ئۆپۆزسیۆن بە راشکاوی رابگەیەنێت و تێیدا گۆڕانکاری بنەڕەتی و گۆڕینی ئەقڵیەتی سیستەمی حوکمڕانی لە هەرێمدا، کە سەرچاوەی زۆربەی ئەو نەهامەتی و سەرگەردانیەیە، وەک بەرنامەیەکی نەتەوەیی و سیاسی بەیان بکرێت و لەلایەن پلاتفۆرمێکی نەتەوەیی و ئاینیەوە کاری بۆ بکرێت.

کلتوری بەناو سیستەمی دیموکراسی و ئۆپۆزسیۆنی سیاسی و ناڕەزایی شەقام بەرامبەر حوکم و دەسەڵاتی خۆماڵی، کلتورێکی نوێیە بۆمان. نەریت و ئەزمونەکان لەو بوارەدا دەوڵەمەند نین و یاسا و رێنماییە فەرمیەکانیش کەم و کوڕی زۆر و کاریگەری حیزبی و بەرژەوەندیەکانی دەسەڵاتیان لە خۆگرتوە.

ئەگەر کەسانێکیش مابن هیوایەکیان بە پەرلەمان مابێت سەرپشکن نزاکانیان لای ئەم حوجرەی حیزبیە بەیان بکەن. لەم هاوکێشە سیاسی و یاسایی و کۆمەڵایەتیەدا چاوەڕوانی فەزایەکی گرژ و نادیار دەکرێت.

ئەگەرە لۆژیکەکانی دۆخەکە
چارەکردن: رێککەوتنی سیاسی دۆخەکە هێور بکاتەوە و بۆ چارەی کێشەکان کاربکرێت. لێرەدا پێویستده‌کات دەسەڵات لەگەڵ بانگەوازەکانیدا بۆ ئەو مەبەستە دەمارگیری و پێداگری خۆی خاوبکاتەوە و بە نیەتێکی پاکەوە و بێ مەرجی پێشوەخت لەگەڵ ئۆپۆزسیۆن و ناڕەزایی شەقام و داواکاریەکانیان بێتە سەر مێزی گفتوگۆ و دانوستاندن. لەهەمان کاتدا ئۆپۆزسیۆن و خۆپیشاندەرانیش لەبەرامبەر دیاریکردنی هەیکەل و میکانیزمی دروست و زامن و سەقفی زەمەنی بۆ جێبەجێکردنی رێککەوتنەکە نەرمی لە داواکاری و هەنگاوەکانیاندا بنوێنن.

ئۆپۆزسیۆن نە بیری کردۆتەوە و نە نیەت و بەرنامەشی هەیە حکومەت و دەزگاکانی هەرێم راماڵێت و بسڕێتەوە، بۆیە ئەم قەیرانە لە بنەڕەتدا بە دەمارگیری و پێداگری کەلەڕەقانەی لایەنەکان چارەناکرێت. 17 خاڵەکەی پەرلەمان چەند بنامەیەکی دروستی تێدایە، بەڵام بەکۆی گشتی پاکەجی تۆکمەی چارەکردنی قەیرانەکە نیە و دەشێت سودی لێوەربگیرێت. دوا وەڵامی دو لایەنەکەی دەسەڵات بۆ راگەیاندنی هاوبەشی هێزەکانی ئۆپۆزسیۆن بێ ئومێدیەکی زۆری بەچارەکردنێکی دروست و گونجاو لێکەوتەوە.

جارێکی تر سەلمێندرا کە ئەو دەسەڵاتە لەئاستی پەرپرسیاریەتیە نەتەوەییە باڵاکاندا کەموکوڕی و کەمتەرخەمی هەستیاری هەیە. ئەو دەسەڵاتە بەردەوام لە مەسەلە گەورەکان خۆی لاداوە و دوایخستون و بوێری نەبوە خۆی لە قەرەیان بدات. لە کاری رۆتینی رۆژانەی سیاسەت و حوکمڕانیشدا کە یەزدانی گەورەش بۆ هەڵسوڕاندنی ئاشەکەیان لەگەڵیاندا بەخشندەیە بە خاو و خلیچکی و کەمو کوڕی و هەڵەی زۆر و پێشێلکردنی یاسا و داستانی چڕی گەندەڵی و بێسەروبەرییەوە بەڕێوەی دەبەن.

ئەرکێکی سەرشانی ئۆپۆزسیۆنیشە نەک تەنها باس لەم دیاردە زەرەرمەند و نەرێنییانە بکات، بەڵکو لەکاتی سازدانی پاکەجی گشتی رێککەوتن رۆڵی خۆشی بۆ چارەکردنیان دەستنیشان بکات و شانیشی بداتەبەر.
 
مەخابن ئەگەری پاکەجی گشتی رێککەوتن زۆر بەهێز نیە، بۆیە پێویستە چەند بڕیارێک بدرێت و هەنگاو بنرێت بۆ بەرجەستەکردنی "الوقایە خیر من العلاج" تا دۆخەکە زیاتر ئاڵۆزتر نەبێت و نەگاتە ئاستێک کۆنترۆڵکردنی لەدەست دەربچێت. لەو خاڵە گرنگانە بەڵێنی راشکاوانەی هەمو لایەنەکان کە پەنا بۆ توندوتیژی نەبەن و بەتایبەت دەسەڵات بەڵێنیش بدات کە هێزە چەکدارەکانی بۆ مەبەستی کۆتاییهێنان بە خۆپیشاندانەکان و دژ بە هێزەکانی ئۆپۆزسیۆن بەکار نەهێنێت، خاڵێکی گرنگی تر سازدانی دەستەیەکی چاودێریە کە لە نوێنەرانی سەرجەم ئەو لایەن و هێزە سیاسیانە پێک بێت کە لە پەرلەمانی کوردستان فراکسیۆنی سەربەخۆیان هەیە، لەگەڵ نوێنەرانی سەرۆکایەتی هەرێم و سەرۆکایەتی حکومەت و بەتایبەت نوێنەرانی وەزارەتەکانی ناوخۆ و پێشمەرگە و داد. کاری سەرەکی ئەم دەستەیە چاودێریکردنی دۆخەکە بێت و کارامە و بێلایەنانە کێشەکانی رۆژانەی پابەند بەم دۆخە ئاڵۆزەوە پاش تاوتوێکردن و راوێژکردن بۆ لایه‌نه‌ په‌یوه‌نداره‌کان به‌رزبکاته‌وه‌.

تەوەرێکی تری گرنگ ئەوەیە کە ئەنجومەنەکانی خۆپیشاندانەکان لەم پرۆسەیە دانەبڕێن و خۆیان سەرپشک بن بۆ دانانی میکانیزمێک بۆ هەماهەنگی و بەشداربونی چالاکانە و بەئاگابون لەهەمو روداو و گۆڕانکاریەکاندا. ئه‌م خاڵانه‌ به‌لایه‌نی که‌مه‌وه‌ ده‌روازه‌کانی لێدوان و دیالۆگ زیاتر واڵا ده‌که‌نه‌وه‌. 

چەقبەستون: دۆخەکە وەک ئێستا درێژە بکێشێت و کێرڤی روداوەکان لە هەڵکشاندن و دابەزاندنی رۆژانەدا بێت. ئەمە ئەگەرێکی مەترسیدارە لەبەرئەوەی بەردەوامبونی بەم شێوازە قەیرانەکە بێچارە دەهێڵێتەوە و بەرەو ئایندەیەکی نادیاری دەبات. دەسەڵات بێباک و خەمسارد تێڕوانین و هەڵسەنگاندنی بۆ کردوە و دەکات، سەرقاڵی کات کوشتنە بۆ ماندوکردنی ناڕەزایی و کوژاندنەوەی ژیلەمۆ گەشاوەکان. لەلایەکی ترەوە بەردەوامبونی ئەم دۆخە ئەگەری بەرپابونی توندوتیژی لە ئاکامی چەقبەستنیدا بەرەو هەڵکشاندن دەبات.

توندوتیژی: دەسەڵات توندوتیژی زیاتر بەکاربهێنێت و ئەمەش کارەساتی گەورەی لێدەکەوێتەوە.

دەربازبون لەم قەیرانە بە کات کوشتن و قسە و دەستەواژە گشتیە سواوەکانی دەسەڵات و سیاسەتمەدارانی کورد و بە پشتئەستوری بە ئەقڵیەت و کەلەپورێکی بەسەرچو ئەنجام نادرێت. پێویستی بە خوێندنەوەیەکی واقیعبینانە بۆ دۆخ و قەیرانەکە هەیە، خوێندنەوەیەک کە تێدا هێزەکانی ئۆپۆزسیۆن و ناڕەزایی خەڵک پێگەی رەسەن و کاریگەر و بنەڕەتی خۆیان لە کرۆکی سیاسی و کۆمەڵایەتی هەرێمدا بەدەستهێناوە و جێبەجێکردنی داواکاریەکانیان ئەرکێکی نەتەوەییە و ناکرێت بکرێنە کاڵا بۆ موزایەدە و ململانێی سیاسی.

بازدان بەسەر ئەم واقیع و راستیەدا هەڵسەنگاندنێکی چەوت و کوێرانەیە بۆ دۆخه‌که‌ و خزمەتی خاک و نەتەوە ناکات.

رەفتار و ترسی دەسەڵات:
ئەم رەفتار و کارانەی دەسەڵات نیشانەی ترس و دڵەراوکێیانە، بابزانین دەسەڵات بۆ وا رەفتار دەکات؟

لێرەدا پرسیارێکی رەوا لەشوێنی خۆیدایە، ئەویش دەسەڵات لەچی دەترسێت؟

لە ئیسلامیەکان؟
یەکێک لەو تەوەرانەی راگەیاندنی دەسەڵات تەرکیزی لەسەر کردوە پیشاندانی مەترسیانە لە بەهێزبونی ئیسلامیەکان و بەتایبەت یەکگرتو و کۆمەڵ. هەندێک لە نوسەرەکانی سەر بە دەسەڵات بە ریشنەکان ناویان دەبەن و لە تێرۆریستان و دوژمنانی کورد نزیکیان دەکەنەوە. ئەم قەڵەمحاڵانە بەهیچ جۆرێک باسی بزوتنەوەی ئیسلامی هاوپەیمانیان ناکەن. مەبەستی دەسەڵات لەم تەرحکردنە چەواشەکردن و تۆقاندنی خەڵکی کوردستانە و لەلایەکی تریشەوە زەنگلێدانێکە بۆ دنیای دەرەوە کە ئەوان شەڕی توندڕەوی و ئیرهابی ئیسلامی و نفوزی ئێران لە کوردستان دەکەن. ئەمە خۆدزینەوەیە لە کرۆکی قەیرانەکە و هەڵگێڕانەوەی راستی و ئاراستەی ململانێکانە و هەوڵێکی نەزۆکیشە بۆ بەدەستهێنانی پشتگیری نێودەوڵەتی. لە روداوەکانی باکوری ئەفه‌ریقا و سوریا و یەمەن و تائەم ساتەش کۆمەڵگای نێودەوڵەتی و لەسەرویانەوە ئەمه‌ریکا پشتی جەماوەری ناڕەزا و توەڕه‌یی شەقامی بەئەرزدا نەداوە. دەسەڵات ترسێکی زۆری لێنیشتوە بۆ ئەگەری پشتیوانی ئەمه‌ریکا و خۆرئاوا لە داواکاریەکانی خەڵک و ئۆپۆزسیۆن.

کاتێک کۆمەڵ و یەکگرتوی ئیسلامی لە دەسەڵات نزیک بون و لە ئیئتلافی فراکسیۆنه کوردستانیەکاندا مانەوە، هەمان راگەیاندنی دەسەڵات مەدح و سەنایان دەکردن و ئێستا کە هەڵوێستیان گۆڕاوە کردویانن بە ریشن و شەبەحی تێرۆریستان. ئەم ترسەی دەسەڵات دروستکراوە و هیچ بنەمایەکی واقیعی هەنوکەیی و سیاسی نیە.

بەگشتی ئەم دەسەڵاتدارانەی ئێستا و بەدرێژایی چەندین ساڵ پەیوەندیان لەگەڵ ئەم گروپە ئیسلامیانە هێور بوە و بە هەمو شێوازێک موجامەلەیان کردون و لە پایە و دەسکەوتەکانی دەسەڵات بێبەشیان نەکردون. لەهەمان کاتیشدا دەسەڵات پەیوەندیەکی ئاشکرا و ژێراوژێر و گومانلێکراوی زۆر باشی لەگەڵ دەسەڵاتداران و دەزگا تایبەتیەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران هەیە. ئێران و دەزگاکانی نەک تەواجودێکی بەهێزیان لە کوردستان هەیە، بەڵکو کاریگەری زۆریشیان لەسەر دۆخی هەرێم و گروپە ئیسلامیەکانی کوردستان هەیە. کەسیش باوەڕ ناکات ئەم دەسەڵاتەی ئێستا بتوانێت تۆزقاڵێک بە جدی و کردار دژ بە بەرژەوەندیەکانی ئێران و هاوپەیمانیە سیاسیەکانی کاربکات، بەدەردی کورد دەڵێت "مەگەر نانی شوانیان خواردبێت".

لە میللەت؟
دەسەڵات خۆی زۆر باش دەناسێت و دەزانێت لەماوەی ساڵانی رابردودا چیکردوە و چۆن حوکمڕانی کردوە. زۆر باش دەرک دەکات کە ناڕەزایی خەڵک و ئۆپۆزسیۆن و داواکانیان لەکوێوە سەرچاوەیان کردوە، ئەوەش باش دەزانێت کە حوکمی میللەت ئاسان نابێت. شپرژەیی و هەڵچونی ئەم دەسەڵاتە دەرئەنجامی کار و کردەوە خراپ و ناڕەواکانیەتی و ئاوێنەی ئەو ترسە زۆرەیە کە یەخەی دەرونی بەرنادات. ئەم دەسەڵاتەش ئەوەندە دەوڵەمەندە لە ئەزمونەکانی چەواشەکردن و پێچوپەنا و کاری ژێربەژێر بۆیە لەو بوارانەدا هەمو شانسەکانی خۆی تاقیدەکاتەوە، ئەمەیان بەدەستی خۆی نیە، خویه‌که‌ سەردەمانێکە فێری بوە و ناتوانێت بەئاسانی تەرکی بکات.

دەسەڵات لە ئایندەی خۆی دەترسێت
هەردو هێزی دەسه‌ڵات، رەوا و ناڕەوا، تموحاتی سیاسی گەورەیان هەیە و ئەمەش مافێکی خۆیانە. هەرچی پارتیە سەرۆکەکەی بە سەرۆکی کوردستان ناودەبات بێئەوەی یەک راپرسی بچوکیش بە کورد و هێزەکانی بەشەکانی تری کوردستان کرابێت. پارتی و لوتکەی دەسەڵاتەکەی یەکێکن لە ئیمپراتۆریەتە گەورە داراییەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و خاوەنی تۆڕێکی بەرفراونی پەیوەندی و لۆجیستیک و بازرگانی و راگەیاندن و هەواڵگرین لە دنیادا. لەئاستی ناوچەکە و دنیادا کار بۆ چەسپاندن و گەشەپێدانی پێگەی بەهێزی سیاسی و ئابوری خۆیان دەکەن. بنکەی سەرەکی ئەم هێزە باشوری کوردستانە و لەوێوە ئەو هەمو دەسەڵات و توانایانەیان بەدەستهێناوە و زۆریش لایان مەبەستە حاکمی یەکەمی ئەو بنکەیە بن.

لەدوای رێککەوتنامەی واشنتۆنەوە پارتی بۆتە دۆستێکی ئەمه‌ریکا و تورکیا. ئەم دۆستایەتیە دوای روخاندنی سەدام و بوژاندنەوەی رۆڵی تورکیا لە باشوری کوردستان لە هەمو بوارەکاندا زۆر پتەوتر و بەهێزتر بوە. تا دروستبونی بزوتنەوەی گۆڕان هیچ ئاستەنگێکی سیاسی و جەماوەری لەبەردەم تموحاتی پارتیدا نەبو، یەکێتیی لەلایەن خۆیەوە چەکێکی سپی بۆ لوتکەی دەسەڵاتداری پارتی ئیمزا کردبو و ئەوانیش لە سایەی بەناو رێککەوتنامەی ستراتیژی ئاوڕیان لە یەکێتیی داوەتەوە و بێ بەشیان نەکردون.

سەبارەت بەیەکێتی، دوای وازهێنانی چەند ئەندامێکی مەکتەبی سیاسی و سەرکردایەتی لێی و وازهێنانی بەشێکی بەرچاوی کادر و ئەندامانی یەکێتی و خۆ کۆکردنەوەیان لە بزوتنەوەی گۆڕان، پێگەی یەکێتیی توشی شکستێکی مێژویی بو. لەوساتەوە بەهەمو تواناکانیانەوە سەرقاڵی هەڵساندنەوەن. دەرئەنجامەکانی هەڵبژاردنەکان بۆ پەرلەمانی کوردستان و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق سەلماندیان کە ئەو پرۆسەی هەڵساندنەوەیە ئەوەندە ئاسان نیە. لەئاکامی ئەم دۆخەدا لوتکەی دەسەڵاتی یەکێتی بە قەناعەتەوە ئەو چەکە سپیەی بۆ پارتی ئیمزا کردوە و لە بەرامبەردا پۆستی سەرۆک کۆمار بۆیان زامن کرا. لەگەڵ دروستبونی گۆڕان پێگەی یەکێتی لە مۆڵگەی مێژویی خۆی (سلێمانی و گەرمیان) لاواز بو، تادێت گۆڕان بە مەترسیەک دەبینێت بۆ هەڵساندنەوە و تموحاتی بۆ ئایندە. لەم دو خاڵەدا پارتی و بەشێک لە یەکێتی بەرەیەکیان بەرامبەر بە گۆڕان دروستکردوە تا بەسەر ترسەکانیاندا زاڵبن و تا ئەو ئاستەنگەی بەردەمیان ئەوەندە لاواز بکەن کە بەهایەکی سیاسی و کۆمەڵایەتی ئەوتۆی نەمێنێت.

شەڕی پارتی و یەکێتی بەرامبەر بە گۆڕان شەڕێک نیە بۆ میللەتی بکەن، بەڵکو شەڕێکە سرف بۆ ئایندە و بەرژەوەندیەکانی لوتکەی دەسەڵاتدارانیان دەکرێت.

ئەم هاوکێشەیە لە دنیای سیاسەتی ناوچەکەمان زۆر ئاساییە و سەدان جار دوبارە دەبنەوە، ئەوەی ئاسایی نیە کە بۆ ئەو مەبەستانەیان ئەزمونێکی حوکمڕانی خۆماڵی و ئازادیەکی بەخۆین بەدەستهێنراو و دەرامەتێکی دارایی زۆر بەهێز بەکاردەهێنن و ئەمەشیان لەسەر حسابی میللەت دەکەن.  
ئەم دۆخە ئاڵۆزە ئاکامی قەیرانە سیاسی و حوکمڕانی و کۆمەڵایەتیە کەڵەکەبوەکانی باشوری کوردستانە و تێهەڵکێشی بەشێکی رەشی مێژو و ئایندەیەکی نادیار و تەنراو بەترس کراوە.

لە کۆتاییدا ناشێت نەڵێم : "خوا رەحم بکات".