چیا عه‌باس

سەرەتای ساڵی 1992 رۆژنامەنوسی ناوداری ئەمه‌ریکی ویلیام سەفایر، دۆستێکی دێرینی کورد و لە نزیکەوە  خوالێخۆشبو مەلا مستەفای ناسیوە، لە رۆژنامەی نیۆرک تایمز ستونێکی لەسەر بەڕێزان تاڵەبانی و بارزانی نوسیبو وتێدا مەترسی خۆی لە ئەگەری بەهێزی هەڵگیرساندنی شەڕی نێوان تاڵەبانی و بارزانی دەربڕیبو. بۆ رەوینەوەی ئەم مەترسیەی داوای لە ئیدارەی ئەمه‌ریکی کردبو کە هەر دو سەرکردەی کورد بۆ کۆشکی سپی بانگهێشت بکەن و رێکیان بخەن. سەفایر پێشنیازی کردبو تاڵەبانی سەرقاڵی کاروباری دیبلۆماسی و پەیوەندیەکانی کورد بێت و تاڵەبانی بە مسته‌ر (Mr. Outside) ناوبردبو و کاروباری بەڕێوەبردنی کوردستانی بۆ بارزانی بەجێبهێڵرێت و ناوی نابو بە (Mr. Inside).

لەو کاتانەدا بۆ کوردستان گەڕامەوە و لە بارەگای حیزبی سۆشیالیست لە شارۆچکەی شەقڵاوە سەردانی بەرێز دکتۆر مه‌حمود عسمانم کرد. دکتۆر میوانێکی زۆری لابو و یەکێک لێیان کۆماندۆیەکی دێرینی هێزی پێشمەرگە، بەرێز سەید کاکە، بو. وتارەکەی سەفایرم بە دکتۆر مه‌حمود دا و دەرکەوت نوسەرەکە دەناسێت و ئەویش بۆ ئامادەبوان کورتەیەکی ناوەڕۆکەکەی باس کرد. زەردەخەنە شاردراوە تایبەتەکەی روخساری تەنیبو و وتی: کەواتە منیش دەوری (Mr. Between) بۆ ماوەتەوە. لەو کەین وبەینەدا سەید کاکەش وتی: "من مام جه‌لال بناسم و ئەمه‌ریکا ئاوا مەدحی بکات پێموایە توشی شەڕێکمان دەکات". من ئەوسات لێکدانەوەیەکی حیزبیم بۆ قسەکانی سەید کاکە کرد و بەنەیاری یەکێتی و مام جه‌لال دامە قەڵەم، چونکە ئەو کاتانە من ئەندامێکی یەکێتی بوم.

دوای ساڵانێکی زۆر دەرکم بە قسەکانی سەید کاکە کرد و بە هەڵەی بەشێک لە بۆچونەکانی ویلیام سەفایر. 

ئیدارەی بوشی باوک گوێیان لە سەفایر نەگرت و دو ساڵی پێچو مەترسیەکەی سەفایر بو بە واقیع، شەڕێکی درێژخایانی وێرانکەر لە نێوان تاڵەبانی و بارزانیدا بەرپا بو.

جیاوازیەکان یا...؟
بەدرێژایی دەیان ساڵ جیاوازی و ململانێکانی نێوان تاڵەبانی و بنەماڵەی بارزانی کاریگەری زۆر نەرێنیان لە بزافی کوردایەتی کردوە و ئاسەوارەکانیشیان تا ئەمرۆ هەستیار و زەرەربەخشن. هەق و ناهەق، راست وچەپ لە شەر وناکۆکیەکانی ئەم دو لایەنەدا تێکەڵاو وسەرەونوقم کراون. بەهەڵسەنگاندی ئاکامەکانی ئەو لاپەرە رەشانە دەشێت چەند ده‌رئەنجامێک بخرێنە بەرچاو، بەمەبەستی تێگەیشتن لە کرۆکی ئەقڵیەتی ئەو دو لایەنە و گەڵاڵەکردنی بەرچاورونیەک بۆ دەسەڵات و حوکمڕانی ئێستایان. ئەو دو سەرکردەیە زادەی ئەو مێژوەن، وێرای ئەوەی بەقسە پەشیمانی خۆیان لەو بەشەی مێژویان دەربڕیوە، وەلێ واقیع و کارەکانیان پێچەوانە بەرجەستە دەکەن.

هیچ کاتێک شەڕ و ململانە ناڕەواکانیان لە بەرژەوەندی نەتەوەیی و شۆڕش و مافەکانی کوردا نەبون وپێگەی کوردیان لە بەرامبەر دۆست و دوژمن لاواز کردوە و تا ئاستێکی بەرچاو فیت و دەستی دوژمنان و داگیرکەرانی کوردیان تێدابوە. ئەو دو لایەنە نە هەڵگری فکری جیاواز بون و هەن و نە ئامانج و داواکاری جیاوازیان بۆ کورد هەبوە و هەیە، بەڵکو خاوەنی بەرژەوەندی جیاواز بون و هەن. رێکه‌وتنی شه‌راکه‌تی هه‌نوکه‌یان "صک غفران"ێکه‌ بۆ ئه‌و مێژوه‌ و له‌ تواندنه‌وه‌ی قورقوشم ده‌چێت بۆ ره‌وینه‌وه‌ی ترسی سه‌رهه‌ڵدانه‌وه‌.

دیدو وبۆچونە "ئاگرینەکانی" باڵی جەلالی لە چوارچێوەی تەکتیکێکی سیاسی دەرنەچوە بۆ پەیداکردنی پشتگیری و یارمەتی مۆدێلی هاوبیرەکانی لە ناوچەکە و دنیا لەو سەردەمەدا. ئاراستە فکریە جیاوازەکانی بەشێکی یەکێتی (کۆمەڵە) لەگەڵ پارتیدا هەوڵدانێک بو بۆ هەناسەدان و دەربازبون لەو قەتیسبون و گیرسانەوەیە لەنێو قەواغە رەق و وشکەکانی رەوش و دۆخی بزافەکە، هیچ پەیوەندیەکی ئەقڵانی لەگەڵ واقیعی کوردستان و عێراق و ناوچەکە نەبوە. هەروەک هەڵچونە فیکریەکانی بەشێکی بزافی رزگاریخوازی فەلەستین و زەفار و یەمەنی باشور و ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی زو وەک بەفر توایەوە و پاش توانەوەشی ئەوەندە کانیاوی سازداری چاوەڕوانکراوی لێ هەڵنەقوڵا.

دوای راپەڕین ئەم قەوانە دوبارە کرایەوە و لەژێر فشاری نێودەوڵەتی ناچارکران شه‌ڕە تەقەیان رابگرن، بێئەو فشار و چاودێریەی ئەمه‌ریکا هەردولا کەرەسەی باشی شەڕ و مەرافەیان لە بەردەستدا بو و بە روخاندنی سەدام دوچاری واقیعێکی نوێ بون، واقیعێک نامۆ بۆیان و لەسەری رانەهاتبون، لە هەمان کاتدا ئێران بەگومان بو لە نیەتەکانی تاڵەبانی و بارزانی و لە پەیوەندیەکانیان لەگەڵ ئەمه‌ریکا، تورکیاش خۆی گەرم دەکردەوە بۆ بەکارهێنانیان وەک لە شەڕەکانی دژ بە پەکەکە لە ساڵی 1992دا. ئێستاشی لەگەڵدا بێت وێرای ئەوەی تورکیا مامەڵەیەکی تۆزە کراوە لەگەڵیاندا دەکات، بەڵام هەمان چاوەڕوانی و داواکاری لەو دو سەرکردەیە هەیە.

پەتپەتێن:
تاڵەبانی و بارزانی لەسەر ئەو هەمو پەتانە یاریان کردوە و دەیکەن و هەوادارانیان بە حەکیمی سیاسی ناوی دەبەن. ئەمە هۆکارێکە کە پێگەیان لە ناوچەکە ئەوەندە لاوازە لەگەڵ کوشتنی جەندەرمە و پاسدارێکدا دەسەڵاتدارنی تاران وئەنقەرە داوایان لێدەکەن بە پەلە بگەنە ئەو پایتەختانە و مەگەر تەنها خۆیان و خوا بزانن چیان لێ داوادەکەن.

دنیای دەرەوە و تایبەت ئەمه‌ریکا و وڵاتە عەرەبیەکان ئەوەندە گێل و گەوج نین ئەو راستی و نەهامەتیانانە نەزانن، هەڵسەنگاندی هەنوکەیان بۆ ئەو دو سەرکردەیە و مامەڵەکردن لەگەڵیاندا لە روانگه‌ی پێگەی دەسەڵاتیانەوەیە. کرانەوەی دنیای دەرەوە بەرامبەر ئەم دەسەڵاتە و هەرێم دو لایەنەیە، بەشێک بۆ بەرژەوەندی ئابوریە و بەشێکی تر بەتەنیشت بەرژەوەندە ئابوریەکانەوە بۆ مەرامی سیاسیشە. قازانجی کورد لەمە دور لە هەڵسەنگاندنی عاتفی و حیزبی لە ئاستێکی خوار مامناوەندە و بۆ سەرکردەکانی دو لایەنەکە لە ئاستێکی بەرزی بەرچاودایە، بەتایبەت دنیا دەزانێت کوردستان واحەیەکی نەوت وگازە.

ئەم دو سەرکردەیە لە مەقامی یەکەمدا سەرکردەی لۆکاڵی و حیزبی و بنەماڵەن. هەر یەک لێیان تەلبەندی ناوچەی پێگە و دەسەڵاتی خۆی کردوە. روداوەکانی 2005ی بادینان، دو ئیدارەیی، روداوەکانی 17 شوبات و بەم دواییەش 2 دیسەمبەر دەیسەلمێنن کە مەودای بیرکردنەوە و ئاستی بەرپرسیاریەتی ئەو دو سەرکردەیە لە بازنەیەکی داخراو تێپەڕ ناکات. وەک چۆن پارتی دەڵێت: ئەوان بونێکی مەعنەوی و سیاسیان لە سلێمانی هەیە ئەوا یەکێتییەکان و لایەنەکانی تریش مەگەر خەون بەپێگەیەکی کراوەی زامن لەناوچەی بادینان ببینن. دابەشکردنێکی خێڵەکی ئاسایی کوردستان. رۆڵی تاڵەبانی لە عێراق بەرادەی سەرەکی وەک سیاسەتمه‌دارێکی عێراقی مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت و رۆڵی بارزانیش لەو هاوکێشەیەدا لە گەمەکەرێکی سیاسی بەهێز دەچێت کە لەسەر تاوێکی باریک لە راگرتنی هاوسەنگیدایە.

ئەم دو سەرکردەیە دو جەمسەری ناکۆکن بەیەک، یەکێکیان تورکیای پێ باشە و دوەمیشیان ئێران، یەکێکیان حەزی کارکردنیەتی لەگەڵ سوننە و ئەوی تریشیان لەگەڵ محوەری شیعە. یەکێکیان کەرکوک بە قودس ناودەبات، مانای ئەوەیە دەکرێت دانوستان و رێککەوتنی لەسەر بکرێت، ئەوەی تریان بەدڵی کوردستان، مانای ئەوەیە خاوەنەکەی بێ ئەو دڵە دەمرێت، یەکێکیان ناوچە دابڕێنراوەکان بە کارتێکی بەپیتی سیاسی دەبینێت ئەوی تریشیان بە بوقعەیەکی جوگرافی بۆ حیزب و دەسەڵات، یەکێکیان لای وایە گاز و نەوتی کوردستان موڵکی خۆیەتی و ئەوی تریشیان هەڵپەی شەراکەتیەتی و....تاد.

زۆربەی سەرکردە سیاسیەکانی کوردستان دەرچوی قوتابخانەی پارتی وبارزانی باوکن، لەم پەری چەپ وکۆمۆنیستیان تا ئەو پەری راست وئاینی وموحافزکاریان لە سایەی ناکۆکیەکانی وڵاتانی داگیرکەری کوردستان حەساونەتەوە وهەناسەیان داوە وسیاسەتیان دارشتوە وکاریان کردوە، خۆیان مات کردوە ولە هەل ودۆخی گونجاودا پەلامارێکیان داوە، پەلامارێک مەرج نەبوە ئامانجێک بپێکێت.

هەنوکە بەهەمان رەوت و شێوازی کۆن کاردەکەن، ئەمە مایەی سەرگەردانیە بۆ کورد، هۆکارێکی زۆر بەرچاو ئەوەیە کە ناکۆکی وململانیکانی ناوچکە ولە ناو عێراقیشدا ئەوەندە زۆر وبۆرن کە کۆتاییان لە هیچ ئاسۆیەکدا بەدی ناکرێت و کورد یش بەپاساوی ناچاریەوە پەتپەتێن لە سەریان دەکات. ئەم ئیفلیجبونە سیاسیە لە ئاستی یەکەمدا یەخەی بارزانی وتاڵەبانی دەگرێتەوە.

شێر و خەت:
کورد بێجگە ماوەی چوار ساڵ نەبێت، 1970-1974، ئەزمونی یەک دەسەڵاتی ئەو دو لایەنەی نیە، ناشێت ئەو چوار ساڵە بکرێت بە پێوەرێک بۆ پارتی ئێستا. لە ئەزمون ومێژوەوە کورد فێربوە ودەزانێت لاوازبونی یاخود نەمانی یەکێکیان لە گۆرەپانی دەسەڵات مانای دەردەسەری و نەهامەتیە، وەک عەرەب وتەنی بۆ ئەو سەرکردەیەی ساحەکەی بۆ چۆڵ دەبێت هیچ رادعێکی بەهێز نامێنێت، دۆخەکەی ئێستای کوردستان رەنگ و بۆنی ئەوەی لێوەدێت. بۆشاییەک تا ئەم ساتە ئۆپۆزسیۆن توانای پڕکردنەوەی نیە.

سەفایر، وەک نوسەرێکی موحافزکار وزۆرتر مەیلی بەلای بنەماڵەی بارزانیدا هەبوە، دەرکی بەوە نەکردبو کە بارزانی کور توانا و کاریزمای بارزانی باوکی نیە و نە سەردەمەکەش لێکچونی بنەرەتی لەگەڵ سەردەمی خوالێخۆشبو مەلا مستەفا هەبوە. سەفایر لە ژیاندا نەماوە تا بەچاوی خۆی ببینێت تاڵەبانی چۆن کاری دیبلۆماسی هەڵدەسورێنێت، من لام وایەوە لەو حاڵەتەدا چاوێکی بە نوسینەکەیدا دەخشاندەوە.

لە کۆتاییدا سەید کاکە باش لە ئەقڵیەتی ئەو سەرکردانە تێگەیشتبو، ئەوەی دەبوا قسەکەی زۆر دەوڵه‌مەند و واقیعیانەتر بکردایە ئەوە بو کە بارزانیشی تێهەڵکێشی مەترسیەکەی خۆی بکردایە. دکتۆر مه‌حمود تا ئەم ساتەش لەنێو ئەو دو سەرکردەیەدا ئەوپەری هەوڵی دڵسۆزانەی دەدات نوێنەرێکی کورد بێت لە بەغدای پایتەخت.