چیا عه‌باس

پێکهاتەی گۆڕان لە دروستبونیەوە چەند تایبەتمەندیەکی هەبوە، لەو تایبەتمەندیانە ئامادەبونی بەرچاوی گەنج ونەوەی نوێ لە ناو گۆڕان کە هزر ودید و هەڵسەنگاندنی سەردەمیان لەناویدا چاند، لە لایەکی تریشەوە لە سەرەتاوە بەشێک له‌ بەرپرس وهەڵسوراوە باڵاکانی گۆڕان لەناو یەکێتی دا ئەزمونێکی سیاسی ورێکخراوەیی وسەربازی درێژخایەنیان هەبوە و که‌لتورێکی فرە رەنگی تایبەت بەو ئەزمونەیان بۆ ناو گۆڕان گواستەوە، که‌لتوری شەرعیەتی شۆڕشگیرانە کە چەمکەکانی چەپی کلاسیکی وبەرهەڵستیکردن وبوێری وتاکڕەوی وتەکەتول وموراوەغە ومانەوە کەرەسە سەرەکیەکانیەتی. ئەم گروپە دەسەڵاتدارە لەگەڵ نەوەیەکی گەنج کە ئەزمونی سیاسی ورێکخراوەیی وفکری جیاوازە وشەرعیەتی لە هزر وبابەتەکانی سەردەمدا بەدی دەکات تێکەڵ بو. ئەم واقیعە تا ئەم ساتەش کاریگەری دو لایەنەی لە سەر رەوشی بزوتنەوەکەوە وپانتایی جەماوەری وئایندەی هەبوە ودەبێت.

روداوەکانی 17 شوبات وهێمنی بێدەنگی چەند مانگی دوایی وئاست وجۆری پەیوەندیەکانی گۆڕان لەگەڵ دەسەڵات ودو هێزەکەی و لەگەڵ دو لایەنی ئیسلامی ئۆپۆزسیۆن کۆمەڵێک پرسیاریان لە ناو بزوتنەوەکە ودەرەوەشی وروژاندوە.

پرسیارێکی سەرەکی ئەوەیە ئایا پێکهاتە جیاکانی ناو بزوتنەوەکە دەتوانن بەیەکەوە گۆڕان لەم دۆخەی ئێستایدا ئاراستە بکەن وبزوێنەری گۆڕانکاری هەستیار بن لە رەوشی بزوتنەوەکە، بەتایبەت لەو سەبات وهاوکێشە سیاسییە کلاسیکیەی گۆڕانی تێدا گیرساوەتەوە؟

پێکهاتە وکاری رێکخراوەیی
بۆ گۆڕان گونجاوتر بو وەک بزوتنەوەیەکی جەماوەری کراوە کاری رێکخراوەیی بەڕێوە ببات لە باتی سیستەمی کلاسیکی حیزبایەتی داخراو، کە تێدا دەسەڵاتی ناوەند وکاراکتارەکانی باڵادەستن، بەڵام یاساکانی هەرێم گۆڕانی ناچار کرد وەک حیزبێک مۆڵەت وەربگرێت . گۆڕان پەیکەری رێکخراوەیی تاڕادەیەک هاوتەریب لەگەڵ سەنتەرەکانی دەنگدان لە یاسای هەڵبژاردنەکان داڕشتوە، بە واتەیەکی تر هەیکەلێکی رێکخراوەیی نیمچە کراوە ونیمچە داخراو، هەم حیزبە وهەم بزوتنەوەش، شێوازێک چەمکەکانی ناوەندیەتی ودیموکراسیەت تێدا بەشێوەیەکی تەماوی تێکەڵ وپێکەڵ بون. مەبەستێکی سەرەکی لە هەڵبژاردەکردنی ئەم شێوازە بۆ راگرتنی هاوسەنگی نێوان نەریتی کلاسیکی رێکخراوەیی و ویستی نەوەی نوێی جەماوەری گۆڕان بو.

پرۆژەی دەستوری گۆڕان وێڕای ئەوەی ئەندامبونی باسکردوە، بەڵام دەروازەکانیشی بۆ خەڵکی واڵا کردوە وبە پشتیوانکەر وەسف کراون. ئەگەرچی ئەم ئەزمونە لە سەرەتادا پێشوازی لێکرا، بەڵام دەرکەوت کە جۆرێک لە نائارامی رێکخراوەیی وپەرتەوازەبون دروست دەکات، چونکە ئۆرگانەکان وجومگەکانی ئەو داڕشتنە نە وەک پێویست بەیەکەوە گرێدراون ونە ئۆتۆنۆمیشن ولەو نێو رەوشی نادیاری رێکخراوەیی گۆڕاندا توشی هەڵکشاندن ودابەزاندنن بون ودەبن.

لەم پێکهاتەیەدا کادرە کلاسیکیەکانی گۆڕان لەگەڵ نەوەی نوێ سەرکەوتو نەبون شان بەشان ئەم ئەزمونە نوێیەی کاری رێکخراوەیی بچەسپێنن وگەشەی پێبدەن، تەنانەت جاریش هەبوە وەک دو ماڵی ناو یەک حەوشە کاریان کردوە. ئاکامەکەی ئەم یەکە وگروپانە لە روانگه‌ی ویژدان ودڵسۆزیەوە کارەکانیان ئەنجام داوە بێئەوەی پابەندبونی توند بەچەمکە کلاسیکەکانی رێکخراوەییەوە (زنجیرە وهێشو وتەواوکەری یەکتر ولێپرسینەوە ...تاد) مەرجێک بوبێت.

ئەزمونە رێکخراوەییەکانی رێکخراوی رزگاری فەلەستین وکۆنگرەی نیشتمانی ئەفریکا وتەنانەت بزوتنەوە فاشیەکانی ئەوروپا لەم سەردەمەدا ورێکخراوی تێرۆریستی قاعیدە نزیکن لەم شێوازەی گۆڕان لەگەڵ جیاوازی لە زەمینەی فکری وئامانج وئامرازەکانی کارکردنیان. کۆڵەکەی سەرەکی سەرکەوتویی ئەم شێوازە ئۆتۆنۆمی گروپ ویەکەکانی رێکخراوەییە لە کارکردندا بۆ ئەو ئامانجە دیاریکراوەی بۆی دانراوە وئەمەش بەردەوامبونی کارکردن لە هەمو ئاستەکانی گۆڕەپانەکەدا لێدەکەوێتەوە. ئەگەرچی گۆڕان لەو رێگەیەوە لە دو هەڵبژاردندا سەرکەوتنی بەدەست هێناوە، بەڵام ئەمە بەتەنها زامن نیە بۆ ئایندەی سیاسی.

ناشێت گۆڕان وەک سەرەتا بەرادەی سەرەکی سەرقاڵی بەدەستهێنانی دەنگی دەنگدەر بێت. تەنها سوڕانەوە لەم بازنەیەدا ئەرکەکەکانی تری بزوتنەوەکە پەراوێز دەکات وئەقڵیەتی کارکردنیش لە بازنەی ملمڵانێ لەگەڵ لایەنەکانی تردا قەتیس دەکات. بۆیە داڕشتنی پەیکەرێکی رێکخراوەی نەرم وکاریگەر وجموجۆڵکەر بۆ کۆکردنەوەی خەڵک وزیاتر داخراو لەوەی ئێستا لەگەڵ پێرەوکردنی دیسیپلین ولێپرسینەوە وئاستێک لە ناوەندیەت کاریگەری زۆریان دەبێت لە گواستنەوەی ئۆرگانەکانی بزوتنەوەکە بۆ قۆناغی کارکردن لەسەر ئەرکە نەتەوەیی وکۆمەڵایەتیەکانی بزوتنەوەکە. لە پرۆژەکەی دەستوری گۆڕان ئەم پرەنسیپانە بەدیدەکرێن، ئەوەی گرنگترە بەهۆی کەم ئەزمونی نەوەی نوێ پێویستە هەڵسوارە بەئەزمونەکان بەتەواوی تێکەڵاوی کار وچالاکیەکانیان بکەن وهێمنانە نەوەی نوێ بۆ ئایندە ئامادە بکرێت. ئایندەیەک کە گۆڕان نەک وەک هێزێکی ئۆپۆزسیۆن بمێنێتەوە، بەڵکو وەک هێزێکی سەرەکی بزافی کوردایەتی کار بۆ گرتنە دەستی دەسەڵات بکات.

پێکهاتە وپەیوەندیەکانی گۆڕان له‌ گه‌ڵ ده‌سه‌ڵات
ئاڕاستەیەکی تر کە هەڵسەنگاندن وبۆچونی جیاواز لە ناو گۆڕاندا یەخەیان گرتوە پەیوەندیەکانیەتی لەگەڵ دو هێزی دەسەڵات وکارکردنی لەناو پەرلەمانی عێراق وهەرێمی کوردستان.

پەیوەندی وهەڵوێستەکانی گۆڕان لە دوای 17 شوباتەوە جێگیر نەبون وبەپێی دۆخی رۆژانە مامەڵە ورەفتاری لەگەڵ دەسەڵات کردوە. راستە گۆڕان بەرنامە وپاکەجی چاکسازی هاوبەشی لەگەڵ لایەنەکانی تری ئۆپۆزسیۆن هەیە، وێرای ئەوەی ئەو پاکێجانە لە لایەن دەسەڵاتەوە پشتگوێ خراون وەلێ هەڵوێستی گۆڕان لە جەختکردنەوە لەو پاکێجانە تێنەپەڕیوە ونەتوانراوە فشارێکی جەماوەری ورێکخراوەیی بەرچاو بکرێتە سەر دەسەڵات.

بەشێک لە پێکهاتەی گۆڕان، بەتایبەت گەنج ورەوتە رادیکاڵ وچەپەکانی ناو بزوتنەوەکە، ئەم پەیوەندیانەی گۆڕان بەگونجاو نازانن وتەنانەت بەشێک لێیان بەلادان لە رەوتی بزوتنەوەکە وەسفی دەکەن ودانوستانیش لەگەڵ دەسەڵاتدا بە راکردن بەدوای فانتۆمدا وەسف دەکەن. ئەگەرچی ئەم هەڵسەنگاندن وبۆچونانە وەک قەلغانێک ئەستەنگ بوە لە خلیسکاندنی بەشێک لە بزوتنەوەکە بەرەو "مەتعە ونەشوەی" دەسەڵات، لە هەمان کاتیشدا زەرەری بەرچاوی بەبزوتنەوەکە گەیاندوە لەوەی نەزعەی دابراندن (ئینعزالیەت) و چەمکی (هەڵچونی بەردەوام)  بەسودی گۆڕان نەشکاونەتەوە.

لەلایەکی ترەوە هەڵسوڕاوە خاوەن ئەزمونەکانی سیاسەت لە گۆڕاندا ئەم نزیکبونەوە لە هێزەکانی دەسەڵات وپەیوەندی لەگەڵیاندا بە سیاسەتکردنێکی واقیعبینانە دەبینن و پێیانوایە، کە گۆڕان توانای بەرەنگاربونەوەی ئەو هەمو بەرانەی بەرامبەری نیە. "هەڵچونی بەردەوام" و "واقیعبینی" فشارێکی زۆریان کردۆتە سەر بەرپرسانی بزوتنەوەکە وتایبەت رێکخەری گشتی، تا ئەم ساتەش ئەم زۆرانبازیە چاوەڕوانی ئاکامەکانی دانوستان وپەیوەندیەکانە لەگەڵ دەسەڵاتدا. گرێدانەوەی ئەم بۆچونە جیاوازانە بەپێداگرتن وجەختکردنەوە لە بەرنامەکانی گۆڕان و ئۆپۆزسیۆن ونارەزایی شەقام وسازش نەکردن لە سەریان ئەو کۆڵەکە سەرەکیانەن کە سەرجەم پێکهاتەکانی گۆڕان یەکگرتو دەهێڵێتەوە ولە لایەکی تریشەوە پێگەی گۆڕان لە گۆڕەپانی سیاسیدا بەهێزتر دەکات. پێویستە هەمو پشتیوانیکەر وهەڵسوار وگۆڕانخوازان ئەو راستیە لە بەرچاونەکەن کە ئامانجی گۆڕان دژایەتیکردنی هێزەکانی دەسەڵات نیە، بەڵکو ملمڵانێی سیاسی وجەماوەری وهەڵبژاردن دەکات.

وێرای ئەوەی دەسەڵات لە هەولێر وبەغدا کاری بەردەوامی کردوە بۆ دابراندن وگەمارۆدانی فراکسیۆنەکانی گۆڕان، وەلێ بۆ زۆربەی گۆڕانخوازان هەر دو فراکسیۆنەکە رەنگدانەوەی هێزی جەماوەرین وجەختکردنێکی یاسایین لە بونی سیاسی گۆڕان. ئەدای پەرلەمەنتارەکانی گۆڕان هەڵسەنگاندنی جیاوازیان بۆ دەکرێت، بەشێکی بەرچاوی گۆڕانخوازەکان لە بەشێک لە پەرلەمانتارەکان وئەدایان ناڕازین، کەسانیش هەن لەناو لوتکەی گۆڕاندا چاو لە کەموکوڕیەکانی ئه‌و جۆره‌ په‌رله‌مانتارانه‌ دەپۆشن. بۆ هەڵبژاردنەکانی ئایندە پێویستە گۆڕان پێوەر ومەرجەکانی بۆ کاندیدەکانی توندوتوڵتر بکات، تا بتوانێت فراکسیۆنی تەبا وکارامە وگۆڕانکار هەڵبژێردرێن، یەکێک لەو هەنگاوانە دەشێت کاندیدەکان ولیستەکان بخرێنە بەردەم کۆبونەوەی فراوانی گۆڕان بۆ دوا بڕیار لە سەریان.          

پێکهاتە وشێوازی کارکردنی گۆڕان
ئاڕاستەیەکی تر لەناو گۆڕاندا بۆتە مایەی بۆچون وهەڵسەنگاندن وئاراستەکردنی جیاواز بابەتی شێوازی کارکردنی گۆڕانە. گۆڕان وەک بزوتنەوەیەکی جەماوەری لە ئاکامی ناڕەزایی وهەڵچون وداواکاری چاکسازی سەریهەڵدا وکارکردنیشی لەو کەش وهەوایەدا سەرکەوتوانە بەڕێوە برد. ماوەیەکە گۆڕینی ئەم شێوازی کارکردنە روخساری گۆڕانی تەنیوە وبەچەند قۆناغێکدا تێپەڕیوە.

گرنگترین روداوی سەرەتایی بۆ ئەم گۆڕانکاریە بەشداریکردنی گۆڕان بو لە ئیتلافی لیستە کوردستانیەکان، هەنگاوێک بوە مایەی ناڕەزایی توند و بەو ئاراستەیە لێکدانەوەی بۆکرا کە سەرانی گۆڕان مەبەستیانە لە بەشداریکردن لە دەسەڵات ولەگەڵ دەسەڵاتدا سودمەند بن. ئەو بەرپرسانەی ناو گۆڕان کە بەپەرۆشیەوە بۆ ئەمە کاریان دەکرد پشتئەستور بون بەپاساوی یەکریزی کورد لە بەغدا وبۆ ئەوەش ئامادەن نەرمی بنوێنن. هەڵسەنگاندنێکی تیۆری دروست کە پراکتیک دەریخست ئەو مەبەستە لە خەیاڵ پڵاویەوە هەڵقوڵاوە وهەر زو گۆڕان خۆی لەو مەسەلەیە کشانەوە. خۆ ئامادەنەکردن وهەڵپە وپەلەکردن لەم کارەدا بە زەرەری گۆڕان شکایەوە وبەتایبەت زەمینەی ململانێی نێو پێکهاتەکانی گۆڕانی زیاتر خۆشەکرد.

شێوازی مامەڵەکردنی گۆڕان لەگەڵ یاسای خۆپیشاندان وچەند روداوێکی تر بە وروژاندنی شەقام وئاڕاستەکردنی لەلایەن گۆڕانەوە جارێکی تر هەڵچون وتەوژمی بە گۆڕان بەخشی ودواتر لە 17 شوباتەوە وروداوەکانی دواتر دەرکەوت کە شێوازی مامەڵەکردنی گۆڕان لەگەڵیاندا نەگەیی بو  ونائارامی کێرڤەکەی دیاری دەکرد. وێرای ئەوەی بەشێک لە هۆکاری ئەم نائارامیە پەیوەندی بەدۆخی سیاسی کوردستان وفشاری هێز و وڵاتەکانی ناوچەکەوە هەبو، وەلێ پشکێکی سەرەکیشی زادەی ململانیی ونائارامی ناو خودی بزوتنەوەکە بو.

بەشێکی بەرچاوی گۆڕان پێی وابو دۆخێکی لەبار لە ئارادا بو ودەبوا گۆڕان روداوەکان بەئاراستەی یەکلاییکردنەوە لەگەڵ دەسەڵات، یا بەلایەنی کەمەوە لەو ناوچانەی پێی دەکرێت، ببات. بۆچونێک پشتەستور بەروداوەکانی چەند وڵاتی عەرەبی ولە چەمکی واقیعبینانەی سەردەم (سیاسەت هونەری خەڵقاندنی ئەگەرە نوێکانە) هەڵقوڵاوە. هەڵسەنگاندنەکەی تری ناو گۆڕان پێی وابو کاتی ئەو جۆرە مامەڵە وکارکردنە نەهاتوە وهێشتا دۆخەکە، بەتایبەت لە هەولێری پایتەخت، گونجاو نیە وناشێت لە ناوچەیەکی تایبەت ئەو کارەبکرێت وخەتمی ناوچەگەری وئینعزالیەت بە گۆڕانەوە بلکێنرێت و حوکمڕانیش لە هەرێمدا بخرێتە بەر مەترسی لەتبون وپەرتەوازە بون. ئەم بۆچونە موحافزکارە کە لە روانگای قوتابخانەی سیاسەتی واقعبینانەی کلاسیکیەوە (سیاسەت هونەری ئەگەرە لە بارەکانە) سەرچاوەی کردوە وخۆی لەناو گۆڕاندا، بەشێوەیەکی کاتیش بێت، سەپاند.

ئەم دو چەمکە سەرەکیەی ناو گۆڕان زەمینە وئاراستەی کارەکانیان لە ماوەی دو ساڵ ونیوی تەمەنی گۆڕاندا وروژاندوە وئاسەواری بەرچاویان بەجێهێشتوە. رێکخەری گشتی هەوڵێکی بێئەندازەی داوە هاوسەنگی نێوانیان رابگرێت وئەگەر بۆشی نەکرابێت بەشێوەیەک دایمرکانۆتەوە وپشتگوێی خستوە. بێ متمانە بەدەسەڵات، توندڕەوی وگرژی دەسەڵات وگاڵتەجاری بەناو پرۆژەکانی چاکسازی دەسەڵات، قوڵبونەوەی کێشەکانی کورد (نەک کێشەکانی هەرێم وەک لە راگەیاندنەکاندا باس دەکرێت) لەگەڵ بەغدا ئەو فاکتۆرانەن کە رۆڵیان هەبوە لە راگرتنی هاوسەنگی ئەو دو چەمکەی ناو گۆڕان وهاریکاریکردنی یەکتر.

لە ئاکامی دۆخی کوردستان ودۆخی ناوخۆیی گۆڕان دەبینرێت گۆڕان لە چاوەڕوانیدایە، چاوەڕوانیەک نزیکە لە سەباتەوە. لە لایەکی ترەوە دەستەدەستی پێکردن لە لایەن دەسەڵاتەوە وشێوازی مامەلەکردنی دو هێزەکەی لەگەڵ گۆڕان هاوکێشەیەکی سیاسی کلاسیکی سازکردوە وگۆڕانیش تێدا گیرساوەتەوە، هاوکێشەی موماتەڵە وموراوەغە وکات کوشتن ولە یەک ترازان ودابران وگەمەی سەر پەتی هاوسەنگی هێزەکان ولەو جۆرە کارانە.

لە ئایندەیەکی نزیکدا چەندین روداوی گرنگ چاوەڕوانی وەڵام وبەرنامەی رون وئاشکرای گۆڕانن، وەک هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان، مەسەلەی بەهەرێمبونی پارێزگاکان، یەکلاییکردنەوەی کێشەکانی کورد لەگەڵ بەغدا، گۆڕینی کابینەی هەرێم ورۆڵی گۆڕان لەو کابینەیەدا وچەند بابەتێکی تریش.

هێزەکانی دەسەڵات ناچاربون بەروی گۆڕاندا بکرێنەوە، نەک تەنها لە بەرئەوەی هێزی سەرەکی ئۆپۆزسیۆنە، بەڵکو پێگەی گۆڕان هێزێکی سەرەکیە لە بزافی کوردایەتیدا. ئەم راستیانە وئەو روداوە چاوەڕوانکراونە پێویستیان بە هیمەتێکی خەست هەیە بۆ رێکخستنەوەی ناو ماڵی گۆڕان وئەکتیڤکردنی جەماوەرە بەوەفاکەی وئاوردانەوەیەکی جدیش لە رێکخستن وهەڵسوراوانی گۆڕان. دەشێت ئەمانە لە یەکەم کۆنگرەی گۆڕاندا زەمینە سازیان بۆ بکرێت.